Bloggfęrslur mįnašarins, įgśst 2014
Fyrsta kvikmyndin śr Bįršarbungu
18.8.2014 | 17:01
Einn góšvinur žessa bloggs, sem gengur undir nafninu H. Sig, hefur gert fyrstu kvikmyndina, sem sżnir innri gerš Bįršarbungu. Hann hefur sótt gögn um jaršskjįlftavirknina undir Bįršarbungu sķšan į laugardagsmorgun til vefsķšu Vešurstofunnar. Sķšan gerši hann žrķvķddar plott af žessum gögnum og bjó til žessa įgętu kvikmynd. Hśn sżnir dreifingu skjįlftanna ķ tķma og rśmi. Lįréttu įsarnir eru lengd og breidd, en lóšrétti įsinn er km, sem nęr nišur į 25 km. Takiš eftir aš skalinn į lóšrétta įsnum er rśmlega tvisvar sinnum stęrri en į lįréttu įsunum. Myndin teygir žvķ dįlķtiš śr gögnunum uppį viš. Litir į pśnktunum breytast meš tķma, žannig aš elstu skjįlftarnir eru sżndir meš blįum pśnktum, žį gulir, brśnir og žeir yngstu raušir pśnktar. Örin bendir ķ noršur įtt. Slóšin į žessa 3D-mynd er:
http://gfycat.com/FaithfulRipeIntermediateegret
Smelliš į žennan link til aš skoša kvikmyndina. Myndin sżnir mjög vel aš jaršskjįlftarnir mynda hring eša lóšréttan hólk ķ jaršskorpunn undir Bįršarbungu. Žetta styšur algjörlega kenningu Ekströms, sem ég hef bloggaš um hér įšur. Žaš er mjög įhugavert hvernig skjįlftarnir raša sér upp ķ tķma umhverfis tappann. Fyrst viršist ein hliš tappans vera aš brotna, sķšan önnur og svo framvegis, allan hringinn. Žaš er rétt aš benda į, aš stašsetningar į jaršskjįlftum į vef Vešurstofunnar eru mjög misjafnar aš gęšum. Eins og kemur fram žar, žį eru gęšin frį 30 til 99%. Ekki hefur veriš tekiš tillit til žess ķ geršar kvikmyndarinnar. Ef lélegar stašsetningar vęru teknar śt, žį er lķklegt aš śtlķnur tappans verši enn skżrari.
Vķsindi og fręši | Breytt s.d. kl. 19:26 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (4)
Ekström pumpan undir Bįršarbungu
17.8.2014 | 18:06
Megineldstöšin Bįršarbunga er hulin jökli og upplżsingar frį venjulegum jaršfręšiathugunum žvķ ekki fyrir hendi. En jaršešlisfręšin bregst okkur ekki hér.
Nettles og Ekströms į uppbyggingu Bįršarbungu, en lķkan žeirra er byggt į jaršskjįlftagögnum. Ég tek žaš strax fram, aš žetta er žeirra lķkan, en ekki mitt. Samt sem įšur finnst mér žaš athyglisvert og skżra żmsa žętti. Viš skulum žį lķta į žaš sem working model. Göran Ekström er prófessor viš Columbia hįskóla ķ New York og višurkenndur vķsindamašur ķ sinni grein. Ég hef skreytt mynd žeirra hér fyrir ofan meš litum, til aš skżra efniš. Ķ stuttu mįli virkar pumpan žannig: (1) Basaltkvika steymir stöšugt uppśr möttlinum, og safnast fyrir nešst ķ jaršskorpunni (gula svęšiš). (2) Vegna léttari ešlisžyngdar sinnar leitar kvikan upp ķ gegnum jaršskorpuna (rauša örin) og streymir upp ķ grunnt kvikuhólf undir öskju Bįršarbungu. Ef til vill er žessi žįttur aš gerast einmitt nś ķ dag. Ekki er ljóst nįkvęmlega hvar uppstreymiš er. Nettles og Ekström setja žaš undir mišja öskjuna (rauša örin) en žaš gęti veriš vķšar. (3) Kvika safnast fyrir ķ grunnu kvikužrónni meš tķmanum. Kvikužróin pumpast upp. Žaš veldur žrżstingi į jaršskorpuna fyrir ofan og į tappann fyrir nešan. Fyrir ofan kvikužróna veršur landris žegar öskjubotninn lyftist upp. Žvķ fylgja margir grunnir skjįlftar į öskjubarminum, eins og nś gerist. (4) Žrżstingur kvikužróarinnar nišur į viš getur komiš af staš stórum jaršskjįlftum af stęršargrįšunni 5, eins og žeim tķu, sem Nettles og Ekström könnušu ķ greininni 1998. Slķkir jaršskjįlftar gerast žvķ žegar tappinn sķgur nišur og sprungur myndast mešfram hallandi veggjum hans. Žetta er ekki tappi, sem mašur dregur śr flöskunni, heldur tappinn sem mašur rekur nišur ķ flöskuna. Hreyfing į žessum hringlaga og bröttu sprungum er eins og litlu örvarnar sżna. En žrżstingur ķ kvikužrónni getur einnig leitt til eldgosa į brśn öskjunnar, einkum ef svęšisbundiš sprungukerfi eldstöšvarinnar er virkt. Žaš er žvķ samspil milli žrżstings ķ kvikukerfinu og virkni svęšisbundna sprungukerfisins sem skiftir öllu mįli varšandi eldgosin, sem vęru aš öllum lķkindum sprungugos, ef einhver verša.
Ég hef fjallaš hér įšur um tślkun žeirraLķkan Ekströms af Bįršarbungu er styrkt af jaršfręšiathugunum į öšrum fornum eldstöšvum, eins og žrišja myndin sżnir. Žar er žversniš af slķkri eldstöš, žar sem hringgangar og keilugangar myndast. Hringlaga myndanir eru einmitt algengar ķ rótum megineldstöšva į Ķslandi. Keilugangar mynda til dęmis vel afmarkaša hringi umhverfis Setberg eldstöšina į Snęfellsnesi, eins og ég hef bloggaš um įšur hér: http://vulkan.blog.is/blog/vulkan/entry/1176622/
Žeir verša til žegar kvika žrżstist upp ķ jaršskorpuna ķ mišju eldstöšvarinnar eftir keilulaga sprungum. Einnig eru hringgangar (ring dikes) vel žekkt fyrirbęri ķ eldfjallafręšinni og voru fyrst uppgötvašir ķ rótum fornra eldstöšva ķ Skotlandi, eins og til dęmis į Ardnamurchan skaga. Ef til vill er stórbrotnasta kerfi af hringgöngum aš finna ķ Sahara eyšimörkinni. Žar er Richat hringurinn ķ Mauritanķu, um 30 km ķ žvermįl, eins og sżnt er į myndinni hér. Hér hefur oršiš svo mikiš rof, aš hringarnir eru komnir fram į yfirborši. Hringgangar myndast einmitt žegar hringlaga spilda eša tappi af jaršskorpu sķgur nišur, eins og Ekström stingur uppį fyrir Bįršarbungu. Žegar tappinn sķgur, žį leitar kvika inn ķ hringlaga sprungurnar og storknar žar sem hringgangar. En bęši hringgangar og keilugangar geta innihaldiš mikiš magna af kviku, ekki sķšur en kvikužróin, sem kann aš vera ofanį tappanum. Stóru gosin verša žegar svęšisbundin glišnun veršur ķ jaršskorpunni į slķku svęši. Žegar svęšisbundiš sprungukerfi veršur virkt og sker megineldstöšina, žį er hętt viš stórfelldu kvikuhlaupi til hlišar śt frį grunnu kvikužrónni og sprungugosum į lįglendi ķ grennd. Slķk sprungugos, sem eru beint tengd Bįršarbungu, eru til dęmis gķgaröšin sem nefnist Vatnaöldur og Veišivötn.
Innri gerš Bįršarbungu
17.8.2014 | 06:00
Bįršarbunga er į heimslista hjį Göran Ekström yfir mjög óvenjulega jaršskjįlfta, og er merkilega sögu aš segja af žvķ. Ķ október įriš 1996 uršu margir skjįlftar į eša viš brśnir öskju Bįršarbungu, undir Vatnajökli, eins og sżnt er į fyrstu mynd. Hvort žessi skjįlftavirkni sé tengd gosinu ķ Gjįlp žaš įr er umdeilt efni, en žaš skiftir reyndar ekki mįli hér ķ žessu sambandi. Žaš hafa oršiš alls tķu stórir en fremur grunnir (3 til 8 km) jaršskjįlftar ķ Bįršarbungu į tuttugu įra tķmabili (frį 1976 til 1996), sem mynda hring umhverfis öskjuna. Žeir eru allir af stęršinni 5,1 til 5,6 og į 3,3 til 6,7 km dżpi. Flestir skjįlftar į Ķslandi eru tengdir glišnun flekamótanna, en žessir skjįlftar undir Bįršarbungu sżna aftur į móti žrżsting ķ jaršskorpunni. Meredith Nettles og Göran Ekström hafa tślkaš žessa skjįlfta sem afleišingu af žrżstingi af keilulaga jaršskorputappa undir Bįršarbungu, eins og myndin sżnir. Žaš er hringlaga sprungukerfi undir öskjunni, sem afmarkar jaršskorputappann. Ofan į tappanum situr kvikužró, skammt undir yfirborši, eins og žrišja myndin sżnir. Žegar kvika safnast fyrir ķ grunnu kvikužrónni, žį vex žrżstingur žar, sem hefur žęr afleišingar aš tappanum er żtt nišur, hringlaga sprungur myndast umhverfis tappann og valda jaršskjįlftum. Upp ķ gegnum mišjan tappann teikna žau Nettles og Ekström rįs, sem kvika leitar upp um frį möttli til kvikužróarinnar fyrir ofan tappann. Žessi mynd er sś fyrsta sem hefur veriš dregin af jaršskorpunni undir Bįršarbungu og į hśn eflaust eftir aš verša bętt og endurbętt meš tķmanum. Askjan sem sést į yfirborši Bįršarbungu er um 10 km ķ žvermįl, og er lķklegt aš grunna kvikužróin sé svipuš aš stęrš. Nś viršist skjįlftavirknin raša sér ķ hringlaga form eftir śtlķnum öskjunnar, eins og kemur fram į sķšustu myndinni. Er žaš orskaš af hreyfingu tappans, sem Ekström sér undir Bįršarbungu? Er žį kvika aš safnast fyrir ķ grunnu kvikužrónni ofan tappans? Samkvęmt hans lķkani er žį von į skjįlftum af stęršargrįšunni 5, žegar tappinn žrystist nišur.
Vķsindi og fręši | Breytt s.d. kl. 06:14 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (15)
Órói ķ Bįršarbungu
16.8.2014 | 06:35
Vķsindi og fręši | Breytt s.d. kl. 16:20 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (7)
Hefur Atlantshaf įhrif į Kyrrahafiš?
15.8.2014 | 17:20
Sķšan į aldamótum įriš 2000 hafa óvenu sterkir vindar blįsiš frį austri til vesturs yfir Kyrrahafiš eftir mišbaug (stašvindur eša trade winds). Um įriš 2010 var vindstyrkurinn oršinn hęrri en nokkru sinni fyrr. Įhrifin voru fyrst og fremst žau aš žaš hlóšst upp mikiš magn af heitum sjó umhverfis Filipseyjar, Įstralķu og Indónesķu, eins og Matthew England og félagar hafa sżnt. Žegar sjórinn hitnaši, žį óx uppgufun, selta hafsins hękkaši. Saltur sjórinn var žyngri og sökk ķ djśpiš. Meš žvķ barst mikill hiti nišur ķ dżpri lög hafsins. Žessir vindar eru hluti af hringrįsarkerfi loftsins, sem nefnist Walker cell, eins og myndin sżnir. Hśn er žversniš af Kyrrahafinu, frį vestri til austurs. Vindarnir valda żmsum öšrum breytingum, svo sem mikilli śrkomu ķ vestri, til dęmis ķ Indónesķu, en miklum žurrkum ķ austri, til dęmis ķ Kalķfornķu. En ef til vill er mikilvęgustu įhrifin žau, aš mikill hiti flyst nś nišur ķ hafdjśpiš og tiltölulega kaldur sjór kemur upp į yfirboršiš ķ austur hluta Kyrrahafs (dökkblįr djśpsjór į myndinni). Žaš kann aš skżra hversvegna hafiš hitnar nś yfirleitt hrašar en lofthśpur jaršar. Önnur mynd, eftir Matthew England og félaga, sżnir breytingar į styrk stašvinds Kyrrahafsins frį um 1910 til um 2010 og kemur greinilega fram hvaš hann hefur breyst sķšustu 15 įrin. Takiš eftir aš vegna žess hvernig gögnin eru set upp, žį er frįvikiš frį langtķma mešaltalinu sķšustu 15 įrin reyndar sterkari vindur, žótt lķnan stefni nišur į viš į myndinni.
En hvers vegna er stašvindurinn yfir Kyrrahafinu svona sterkur og hvaš veldur sveiflum hans? Loftslagsfręšingar og haffręšingar stinga nś uppį, aš hlżnun Atlantshafsins undanfarna įratugi hafi orsakaš fjöldan allan af breytingum, einnig ķ Kyrrahafi. Žar į mešal breytingar stašvinda Kyrrahafs, breytingar į sjįvarmįli og fleira. Grein žeirra Shayne McGregor og félaga kom śt nżlega ķ Nature, einu virtasta vķsindariti jaršar og hefur valdiš miklum deilum. Žeir telja aš orsökina sé aš finna ķ Atlantshafinu. Žeir benda į aš Atlantshafiš hefur hitnaš mikiš ķ meir en įratug og žaš hefur valdiš lįgžrżstingi og uppstreymi ķ lofthjśpnum yfir. Žetta loft berst sķšan til vesturs, yfir austur hluta Kyrrahafsins, žar sem žaš sķgur nišur og veldur hįžrżstingskerfi. Žessi tengsl Atlantshafs of Kyrrahafs styrkja žannig stašvinda Kyrrahafsins aš žeirra sögn. Žessi hugmynd er byggš į miklum gögnum og nokkuš góšum rökum, en hśn žżkir mjög róttęk. Getur žaš veriš aš loftslag ķ Atlantshafi geti haft svo mikil įhrif ķ Kyrrahafi? Žaš veršur spennandi aš fylgjast meš framhaldinu.
Žegar stašvindurinn hęgir į sér, žį mun fyrirbęriš sem kallaš er El Nino myndast um mišbaug Kyrrahafs. Žaš er žegar hiti yfirboršssjįvar ķ Kyrrahafinu hękkar verulega. El Nino hefur ótrślega vķštęk įhrif į fiskveišar, landbśnaš, vešurfar ķ Kalķfornķu og vķšar.
Barst Jaspis frį Ķslandi til Gręnlands og Vķnlands?
13.8.2014 | 19:21
Gengu allir fornmenn į Ķslandi meš jaspis ķ vasanum eša pyngjunni til aš kveikja meš eld? Steinninn jaspis er fremur algengur į Ķslandi. Hann myndast žegar jaršhitavatn berst upp sprungur ķ jaršskorpunni og ber meš sér mikiš magn af kķsil (SiO2) ķ upplausn ķ vatninu. Viš vissar ašstęšur fellur kķsillinn śt śr heita vatninu og myndar jaspis ķ sprungum og holum ķ berginu. Jaspis er nęr hreinn kķsill, en meš dįlitlu af žrķgildu jįrni, sem gefur žvķ rauša, brśnleita eša gręna litinn. Jaspis er mjög žétt efni, sem brotnar nęstum eins og gler og er meš gljįandi og fallega brotfleti. Hann er mjög haršur og mun jaspis hafa hörkuna 7 į Mohs skalanum. Jaspis er alls ekki gegnsęr. Ef slķkur steinn er gegnsęr, ž.e.a.s. hleypir einhverju ljósi ķ gegn, žį er hann nefndur agat, sem hefur nokkuš sömu efnasamsetningu og jaspis. Žaš er margt sem bendir til aš jaspis hafi veriš notašur įšur fyrr til aš kveikja eld hér į landi. Sennilega er žaš jaspis sem įtt er viš, žegar tinna er nefnd. Til dęmis skrifa Eggert Ólafsson og Bjarni Pįlsson (1772) um jaspis ķ Feršabókinni og segja hann lķkjast tinnu aš hörku, og eins hrökkva aušveldlega neistar śr honum. Jaspis var sleginn meš eldjįrninu til aš mynda neista og kveikja eld. Įriš 2000 kom śt mikil bók ķ Bandarķkjunum (Vikings, the North Atlantic Saga), sem fjallaši um vķkingana og feršir žeirra til Gręnlands og Vķnlands. Žar kom Kevin Smith fram meš upplżsingar um jaspis mola, sem höfšu fundist ķ vķkingabśšum ķ L“Anse aux Meadows į Nżfundnalandi ķ Kanada. Samkvęmt efnagreiningu taldi hann aš fimm žeirra vęru frį Ķslandi, en fjórir frį bergi į Nżfundnalandi. Žvķ mišur hafa gögnin um žessa efnagreiningu aldrei veriš birt, svo viš hin getum ekki metiš hvaša rök Smith og félagar hafa fyrir žvķ aš sumir jaspis steinarnir ķ L“Anse aux Meadows séu ķslenskir. En žaš er vissulega spennandi aš velta žvķ fyrir sér hvort norręnir menn hafi flutt meš sér ķ vasanum jaspis frį Ķslandi, til Gręnlands og svo sķšar til Vķnlands. En leyfiš okkur lesendum aš sjį gögnin sem eru į bak viš slķkar stašhęfingar! Įriš 2004 fannst fornt eldstęši ķ Surtshelli. Hellirinn er ķ hrauni, sem rann sennilega į tķundu öld. Viš eldstóna fundust brot af jaspisflögum, sem er sennilega vitneskja um aš jaspis hafi veriš notašur viš aš kveikja eld ķ stónni. Įriš 2008 fundust fleiri jaspis steinar skammt frį rśstum norręnna manna ķ LAnse aux Meadows. Žeir reyndust vera frį bergi ķ Notre Dame Bay, žar skammt frį. Seinni myndin sżnir žann jaspis stein. Jaspis er nokkuš algengur ķ elstu bergmyndunum Ķslands, eša blįgrżtismynduninni frį Tertķer tķma. Jaspisinn myndar holufyllingar ķ gömlum basalt hraunlögum og finnst oft į Vesturlandi og vķšar. Sumir jaspis steinar geta veriš allstórir eša allt aš 50 kg, eins og sjį mį til dęmis ķ Eldfjallasafni ķ Stykkishólmi.
Ķslenska landgrunniš kortlagt af Olex
11.8.2014 | 00:08
Togarar eru śtbśnir mjög góšum tękjum, sem įkvarša stašsetningu og botnlag hafsins. Skipstjórar varšveita slķk gögn, sem eru aš sjįlfsögšu mikilvęg til aš kanna mišin og finna žau aftur sķšar. Undanfarin įr hafa margir skipstjórar haft žaš fyrir reglu, aš senda inn slķk gögn til norksa fyrirtękisins Olex. Žar er gögnum safnaš til aš gera nįkvęm kort af hafsbotninum. Kortin hafa stašsetningu, sem er betri en tķu metrar og hęšartölur, sem eru į milli 0,1 til 1 meter. Žannig hefur nś veriš safnaš gögnum af nęr öllu (80%) ķslenska landgrunninu. Įriš 2006 kom śt ritgerš eftir Matteo Spagnolo og Chris Clark um ķslenska landgrunniš. Hana mį finna hér: http://www.journalofmaps.com/article_depository/europe/spagnolo_glaciallandforms_1222426647.pdf
Žeir tślka Olex kortiš į žessu svęši og sżna fram į aš žar rķkja įhrif jökla ķsaldarinnar ķ myndun botnsins, įsamt myndunum sem tengjast eldvirkni og skorpuhreyfingum hafsbotnsins į gosbeltum nešansjįvar. Į ķsöld žakti jökulskjöldur allt landgrunniš og jökullinn var botnfastur. Sönnun žess eru jökulgaršar eša endamórenur, sem finnast śti į brśn landgrunnsins, til dęmis jökulgaršurinn į Lįtragrunni śt af Breišafirši, sem ég hef įšur fjallaš um hér: http://vulkan.blog.is/blog/vulkan/entry/1400703/
Į žessum Olex kortum kemur margt fróšlegt fram, til dęmis Djśpįll śt af Ķsafjaršardjśpi. Hann er U-laga ķ žversniši og um 150 m dżpri en hafsbotninn umhverfis. Ķ mynni Djśpįls hefur hlašist upp mikil keila af seti, žar sem įllinn fer fram af landgrunnisbrśninni. Einnig er myndin af Jökuldjśpi ķ mynni Faxaflóa merkileg og fróšlegt aš sjį hvaš landslag į žessu svęši er mikilfenglegt undir hafinu. Myndin sem fylgir hér meš er af Kolluįl, noršvestur af Snęfellsnesi. Žaš er įberandi hvaš botninn er skafinn hér og hvaš jaršlögin koma greinilega fram sem lķnur meš noršaustur stefnu. Žetta eru aš öllum lķkindum forn blįgrżtislög, eins og bergiš ķ grunni Snęfellsness og eyjum Breišafjaršar. Vestast į myndinni, um 20 km noršvestur af Jökli, er svęši meš allt ašra og óreglulega įferš botnsins. Er žaš einfaldlega framhald blįgrżtismyndunarinnar eša er žaš ef til vill ungt gosberg, tengt gosbelti Snęfellsness? Ef til vill finna sjómenn hraun botn hér? Rauša lķnan į kortinu sżnir stašsetningu žversnišs, sem sżnt er efst į myndinni. Takiš eftir hvaš botninn er śfinn. Alun Hubbard og félagar (Quaternary Science Reviews 2006) hafa notfęrt sér upplżsingar um śtbreišslu jökulsins į hafsbotni žegar ķsöldin nįši hįmarki og gert lķkan af śtbreišslu jökulskjöldsins yfir og umhverfis Ķsland. Žaš er sżnt į seinni myndinni, ķ lķkani sem į viš Ķslandssvęšiš fyrir um 21 žśsund įrum. Į myndinni eru sżnd ytri mörk jökulsins į landgrunninu og einnig śtlķnur Ķslands viš hęš, sem samsvarar sjįvarmįli žį, samkvęmt lķkani žeirra. Žaš gefur žvķ góša mynd af žvķ hvaš jaršskorpan seig mikiš undir fargi ķssins. Hvķtir blettir į Tröllaskaga og Flateyjarskaga sżna svęši eša jökulsker, sem hugsanlega stóšu uppśr jöklinum.
Śtgeislun sólar er nokkuš stöšug
10.8.2014 | 02:34
Śtgeislun sólar er samt ekki alveg stöšug. Getur žessi óstöšugleiki skift mįli ķ hnattręnni hlżnun? Einn męlikvarši um breytileikann ķ śtgeislun er fjöldi sólbletta, sem sjįst į yfirborši sólarinnar en fjöldi žeirra breytist nokkuš reglulega į ellefu įra fresti. Žaš var vķst Galileo Galilei sem byrjaši aš telja sólbletti meš nżja stjörnukķki sķnum įriš 1610 en sķšan hafa žeir veriš taldir reglulega. Sólblettirnir geta veriš allt aš 200 į mįnuši. Eins og myndin sżnir, žį er góš fylgni milli sólbletta og śtgeislunar sólarinnar: fleiri blettir = meiri śtgeislun. Blįa lķnuritiš er fjöldi sólbletta, en rauša lķnuritiš fyrir ofan eru breytingar į śtgeislun sólar. Tķmabiliš sem er sżnt er frį 1978 til 2004. Munurinn ķ ellefu įra sveiflunni er um 2 W/m2 eša tvö wött į hvern fermeter sem sólin skķn į. Viš könnumst öll viš hitann, sem streymir frį venjulegri ljósaperu, sem er oftast um 40 wött, til samanburšar. En žessi breytileiki į śtgeislun sólar er samt ašeins um 0,1% į žvķ tķmabili, sem fylgst hefu veriš meš sólinni. Er 0,1% nóg til aš hafa įhrif į loftslag? Viš sjįum engar ellefu-įra sveiflur ķ loftslagi, sem gętu veriš af žessum völdum. En žaš eru tķmabil ķ sögunni žar sem sólblettum hefur fękkaš eša žeir jafnvel horfiš. Lengsta sólblettalausa tķmibiliš er nefnt Maunder minimum, frį 1645 til 1715. Žaš geršist į kuldatķmabilinu, sem viš nefnum Litlu Ķsöldina, en strax skal bent į aš Litla Ķsöldin var byrjuš löngu įšur en sólblettir hurfu, eša um 1400. Er einhver fylgni milli hnattręnna hitabreytinga og virkni sólarinnar? Nešra lķnuritiš fjallar um žaš. Įrlegt hnattręnt mešaltal į hita (rauša lķnan) er hér boriš saman viš śtgeislun sólar (blįa lķnan). Frį um 1880 til um 1950 viršist śtgeislun og hlżnun fara hönd ķ hönd, en sķšustu hįlfa öld hlżnar žrįtt fyrir minni śtgeislun. Sérfręšingarnir sem hafa skošaš žetta einna mest telja aš breytileiki ķ śtgeislun sólar hafi orsakaš ašeins um 11% af hnattręnni hlżnun į tķmabilinu frį 1880 til 2006 og ašeins 1,6% af hlżnuninni frį 1955 til 2005. Breytingar ķ sólinni skżra žvķ ekki loftslagsbreytingar, eins og žį hnattręnu hlżnun, sem nś rķkir.
Hafiš umhverfis Bretlandseyjar er oršiš volgt
9.8.2014 | 06:16
Bretar hafa til žessa ekki gert mikiš af žvķ aš synda ķ sjónum umhverfis Bretlandseyjar. Ķ stašinn hafa žeir helst sótt ķ Mišjaršarhafiš. En nś kann žetta aš vera aš breytast: hafiš umhverfis Bretlandseyjar er aš hlżna. Lķnuritiš sżnir įrlegt mešaltal fyrir hita ķ yfirborši hafsins umhverfis Bretlandseyjar, frį 1870 til 2007. Žaš er gķfurlegt magn af gögnum, sem felst ķ žessu lķnuriti, sem nęr yfir stórt svęši og allar įrstķšir. Mešaltališ fyrir įrin frį 1961 til 1990 var 11,09 oC. Rauša lķnan er mešaltal sem eyšir litlum sveiflum og sżnir feril hlżnunarinnar vel. Sķšasti įratugurinn sker sig alveg śr. Hitinn į sjónum hefur hękkaš um 1,6 grįšur sķšan 1980. Eins og ég hef oft bent į, žį er hiti hafsins mun mikilvęgari en lofthitinn. Ašeins efstu 260 cm af heimshöfunum innihalda jafn mikinn hita og allur lofthjśpurinn! Žessi mikla hlżnun umhverfis Bretland er aušvitaš tengd žvķ aš žeir fį stóran skerf af Golfstraumnum. En hlżnunin er einnig vegna žess hvaš grunnt er į žessum slóšum, einkum ķ Noršursjó. Hlżnun hafsins hefur einnig mikil įhrif į fiskstofna umhverfis Bretlandseyjar. Nś er rętt um, aš fish-and-chips fari śt af matsešlinum hjį Bretum. Alla vega veršur fiskurinn ķ réttinum ekki žorskur, heldur einhver ömmur tegund, sem žolir betur heitari sjó. Žorskurinn žolir nokkuš vel aš svamla ķ heitari sjó, en hann vill ekki hrygna, nema sjįvarhitinn sé į bilinu 1 til 8 oC samkvęmt męlingum ķ Noršursjó. Žess vegna fęrir hann sig noršar, til okkar og įfram til Gręnlands. Kenneth F. Drinkwater og fleiri fiskifręšingar hafa kannaš įhrif hlżnunar į fiskstofnana ķ Noršur Atlantshafi. Sķšastlišin 35 įr hafa 15 af 36 tegundum ķ Noršursjó flutt sig noršar, og aš mešaltali hafa žęr flutt sig 300 km noršar į žessum tķma. Žorskur finnst varla umhverfis Bretland en ķ hans staš eru komnar nżjar tegundir eins og ljóti fiskurinn sem nefnist John Dory (pétursfiskur). Hvaš vitum viš hér um įhrif hnattręnnar hlżnunar į fiskstofna og reyndar allt umhverfi okkar į Ķslandi? Ég held aš mįliš hafi ekki veriš mikiš rannsakaš. Įriš 2006 starfaši ég ķ vinnuhóp į vegum forsętisrįšherra, sem fjallaši um įhrif loftslagsbreytinga. Höfuš nišurstaša okkar var sś, aš rannsóknir į loftslagsbreytingum og įhrifum žeirra vęri langmikilvęgasta verkefni ķslenskra vķsinda ķ dag og nįinni framtķš. Skżrslunni var skilaš. Sķšan geršist ekki neitt ķ žessu mįli og hiš opinbera viršist ekki hafa neinar įhyggjur né neinn įhuga į rannsóknum į žessu mikilvęga mįli.
Heiti reiturinn undir Ķslandi er yfir 1600oC heitur
8.8.2014 | 05:14
Ķsland rķs upp śr hafinu sem allstórt landsvęši og eitt höfuš einkenni žess er mikil eldvirkni. Ķsland er žį žaš sem jaršvķsindamenn kalla hotspot eša heitan reit. Lengi hefur veriš deilt um uppruna og ešli heitra reita, en žeir eru nokkrir į jöršu, žar į mešal Hawaii, Galapagos, Pįskaeyja og Yellowstone. Eru rętur heitu reitanna djśpar, langt nišri ķ möttlinum, jafnvel į mörkum möttuls og kjarna, eša eru žetta fremur yfirboršsfyrirbęri? Deilan mešal jaršvķsindamanna um žaš hefur variš ķ nęr fimmtķu įr. Nś vitum viš tvennt um ķslenska heita reitinn , sem skiftir miklu mįli: (1) hann nęr meir en 660 km nišur ķ möttul jaršar og sennilega mun dżpra, og (2) hann er um 165 oC heitari en venjulegur möttull umhvefis. Gögn sem jaršskjįlftafręšingar hafa safnaš undir Ķslandi gera kleift aš teikna nżtt žversniš af möttlinum undir Ķslandi. Žaš er Yang Shen, prófessor ķ University of Rhode Island, sem teiknar. Hann er meš skrifstofu į hęšinni fyrir ofan mķna skrifstofu ķ Rhode Island ķ Bandarķkjunum. Žversnišiš hans Yang nęr nišur fyrir 660 km dżpi į myndinni. Ķ möttlinum eru greinileg skil, sem koma fram į skjįlftabylgjum. Žau nešri eru į 660 km dżpi en hin efri į 410 km dżpi undir yfirborši. Bogar į žessum skilum sżna stašsetingu heita reitsins. Hann er sem sé eins og hallandi strókur ķ möttlinum undir landinu, en honum viršist halla dįlķtiš til noršurs. Hann er um 200 km ķ žvermįl ķ möttlinum. Tökum eftir, aš möttulstrókurinn er fastur og óbrįšinn. Hann er mjög heitur, en vegna žrżstings ķ jöršu helst hann óbrįšinn žar til hann rķs grynnra. Hann byrjar aš brįšna og kvika myndast į lķnunum sem eru merktar solidus. Basalt kvikan, sem gżs į yfirborši, getur veitt okkur upplżsingar um hitann ķ möttulstróknum undir Ķslandi. Keith Putirka hefur rannsakaš basaltiš į Ķslandi meš žetta ķ huga og hann kemst aš žeirri nišurstöšu, aš möttulstrókurinn undir okkur sé yfir 1600 oC heitur. Hann er žį um 165 oC heitari en venjulegur möttull jaršar. Nešri myndin sżnir samanburš į hitanum į "venjulegum" möttli (til vinstri), möttlinum ķ heita reitnum undir Hawaiķ (ķ mišju) og lengst til hęgri möttlinum ķ heita reitnum undir Ķslandi. Žetta er nś gott og blessaš, en vakna žį ekki ašrar spurningar? Hvers vegna er möttullinn heitari hér undir okkur? Er žaš ef til vill vegna žess, aš möttulstrókurinn, sem rķs undir Ķslandi, kemur af mjög miklu dżpi, śr heitari lögum jaršar, og jafnvel frį mörkum möttuls og kjarna jaršar? Hversvegna er strókurinn hallandi, en ekki lóšrétt sśla undir landinu? Eins og venjulega, žį vekja nżjar upplżsingar nżjar og erfišari spurningar ķ jaršfręšinni og reyndar ķ öllum vķsindum. Žaš er einmitt mįliš, sem gerir vķsindin og alla fróšleiksleit svo dįsamlega spennandi.