Færsluflokkur: Jarðfræðikort

Hvorir eru betri á Reykjanesið og Grindavík:  Innfluttir ítalskir sérfræðingar eða vanir heimamenn?

Nýlega barst út sú frétt í fjölmiðlum, að Almannavarnir stefni á að flytja til Íslands nokkra eldfjallafræðinga frá Ítalíu, sem ráðgjafa um atburði og eldgosahættu á Reykjanesi.  Mig rak í rogastans yfir þessari frétt, fyrir ýmsar sakir.  Í fyrsta lagi eru jarðskorpuhreyfingar allt aðrar á Ítalíu en á Íslandi. Í því fagra landi rekast jarðskorpuflekar saman, þvert á við gliðnun fleka á Íslandi. Þeir þekkja ekki gjár og sprungur og hafa enga reynslu í gosbelti sem er að togna í sundur.  Bestu sérfræðingar á því sviði eru í Hawaíi, fyrir utan íslenska jarðvísindamenn.

Þá er ég kominn að spurningunni sem felst í titli þessa pistils: Hvar eru jarðvísindamennirnir,  sem ekki starfa fyrir Almannavarnir en hafa mesta reynslu í rannsóknum á jarðfræði og jarðeðlisfræði á Reykjanesi?   

Það er engin tilviljun að Reykjanesið er meira og betur rannsakað en nokkurt annað svæði á Íslandi, hvað varðar jarðfræði og jarðeðlisfræði. Það er ekki vegna nándar við Reykjavík, heldur stafar það af áhuga íslendinga á að virkja jarðorku, sem er fyrir hendi í miklu magni á Nesinu. Ríkisstofnanir eins og Orkustofnun og stofnanir eins og ISOR,  HS Orka og fleiri hafa rannsakað jarðfræði og hugsanlegar orkulindir Reykjaness í áratugi.  Þar hefur safnast saman mikill sjóður af fróðleik og þekkingu um alla þætti jarðvísinda Reykjaness. Ég tek hér saman fyrir neðan  nokkur nöfn þeirra sem starfa á Nesinu en eru ekki beint tengdir liði Veðurstofu og Háskóla Íslands.

Brautryðjandi í jarðfræðirannsóknum á Reykjanesi er tvímælalaust Jón Jónsson (1910-2005), sem starfaði lengi við Orkustofnun.  Eftir margra ára starf gaf Jón út hið fyrsta Jarðfræðikort af Reykjanesskaga árið 1978. Hann gerði sér fulla grein fyrir því að hér eru margar ungar eldstöðvar og árið 1964 skrifaði Jón grein í Vikuna undir fyrirsögninni: “Það má búast við gosi á Reykjanesi“.  ´´Gosið gæti hvenær sem er á Reykjanesskaga´´ segir Jón í  Morgunblaðinu árið 1965.

Kristján Sæmundsson er tvímælalaust sá jarðfræðingur sem þekkir Nesið best.  Hann birti mjög nákvæmt Jarðfræðikort af  Suðvesturlandi og Reykjanesi árið 2016.  Það má vel minnast á, að Kristján er talinn meðal fremstu jarðfræðinga á jörðu á því sviði að gera jarðfræðikort og hefur verið verðlaunaður fyrir.

Gudmundur Ómar Friðleifsson stýrði jarðborun niður  á 4.5 km dýpi á Nesinu (og í 550 stiga hita…) og hefur með því fært okkur nýja sýn á eðli neðri hluta jarðskorpunnar.

Haukur Jóhannesson og félagar birtu merk rit, Krísuvíkureldar 1, Jökull 1989 og Krísuvíkureldar 2. Jökull 1991. 

Það er of langt mál að fara yfir störf hvers og eins, en ég nefni einnig þessa jarðvísindamenn, sem hafa starfað eða eru starfandi á Reykjanesi.

Magnús Á. Sigurgeirsson 

Grímur Björnsson jarðeðlisfræðingur

Sigurjón Jónsson jarðeðlisfræðingur

Sigmundur Einarsson

Ragnar Stefánsson

Eftir lauslega könnun virðist svo að Almannavarnir hafi ekki leitað til þessara reyndu manna varðandi umbrotin á Reykjanesi. 

  Það er víst viss tegund af íslenskri minnimáttarkennd að útlendingar viti alltaf betur en heimamenn.  Það er rétt í vissum tilfellum, vegna þess að þjóðin er lítil, en í jarðvísindum er það alls ekki svo.  Á landinu búa allir þeir sem eru sérfræðingar á öllum hliðum jarðvísinda á Reykjanesi. En yfirvöld hafa sniðgengið þá kunnáttu.

 

Etna_eruzione_1669_plataniaEn snúum okkur nú aftur að Ítölum. Það verður ekki af þeim skafið, að ítalir voru fyrstir manna til að gera tilraun til að breyta rennsli hrauns.  Það gerðist árið 1669, þegar  Etna á Sikiley gaus miklu hraungosi (sjá mynd).  Hraunið var úfið apalhraun sem stefndi í átt að borginni Catania á austur strönd Sikileyjar. Það streymdi inn í suður hverfi borgarinnar og braut niður húsin. 

Leiðtoginn don Diego Pappalardo safnaði liði. Hans menn klæddust vatnssósa nautahúðum til að verjast hitanum. Þeir gripu járnstangir, skóflur og járnkarla og réðust á jaðar hraunsins, til að reyna að valda rennsli til suðurs. 

Þegar athafnir þeirra virtust bera árangur, þá kom vopnað lið frá næsta bæ (Paterno) og stöðvaði allar frekari aðgerðir.  Úr þessari deilu varð mikið pólitískt mál, og þá varð það bannað með lögum að breyta rennslisstefnu hrauna á Italíu. Sú löggjöf var loks felld niður árið 1983.

 

 


Í grennd við Þorbjörn

Þorbjörn brotinnÞessa ágætu loftmynd sendi mér Ágúst Guðmundsson hjá fjarkonn@simnet.is  en myndin gefur góða kynningu á svæðinu rétt fyrir norðan Grindavík.  Fyrir miðju er móbergsfjallið Þorbjörn frá Ísöld, en það er rifið og margklofið af þremur norðlægum sprungum og gjám. Rétt norðan við Þorbjörn er varmaorkuverið Svartsengi, og þar fast fyrir vestan eru pollar og tjarnir sem mynda Bláa Lónið. 

Ég kom fyrst í Svartsengi með Þorleifi Einarssyni jarðfræðing árið 1976. Þá var há girðing umhverfis nýju virkjunina og þar voru stórir pollar af heitu vatni, sem var affall frá virkjuninni og rann út í hraunið. Við fundum gat á girðingunni og fórum að stærsta pollinum. Hann var mátulega heitur og það var mjúkur  og mjallhvítur leir sem þakti allan botninn svo hægt var að ganga berfættur á hraunbotninum.  Við Þorleifur fórum úr öllu og fengum okkur ágætt bað.  Síðar varð þetta skolvatn úr virkjuninni nefnt Bláa Lónið og fólk greiddi fé fyrir aðgang.

Við vestur og suðvestur jaðar Þorbjarnar er mikið flæmi af ungum hraunum, en þessi hraun eru flest frá miklum hraungosum á tímabilinu 1210 til 1240 e.Kr. sem mynduðu Eldvörp. Það hraun rann suður til sjávar. 

Austan við Þorbjörn er lítið móbergsfell sem ber nafnið Hagafell. 

Í sundinu milli Þorbjarnar og Hagafells er um 2000 ára gömul hraunsprunga og gígaröð en gígarnir eru fast við vestur og suðvestur hlíð Hagafells. Þessi gossprunga endar um 2 km fyrir norðan Grindavík, en hraunið rann til sjávar og liggur undir miklum hluta bæjarins. Það minnir okkur rækilega á að jarðskorpan undir bænum er mjög ung og mikil umbot hafa átt sér stað hér tiltölulega nýlega —- í jarðfræðilegum skilningi. Það er fyrst og fremst Kristján Sæmundsson sem hefur kortlagt allt þetta svæði og lesið úr jarðsögu þess. 


Litríkt umhverfi Íslands

Litríkt

Það er ótrúlegt hvað þekkingu okkar um hafsbotninn hefur fleygt fram síðan byltingin um flekahreyfingar varð í kringum 1965. Hér er litríkt kort af svæðinu umhverfis Ísland, sem sýnir hafsbotninn litaðan eftir aldri. Hvíta línan markar Mið-Atlantshafshrygginn. Rauðu svæðin eru yngri en 30 milljón ára. Gul jarðskorpa á hafsbotninum er um 50 milljón og grænt um 60 milljón. Blágráu svæðin er eldri meginlandsskorpa, þar á meðal Drekasvæðið fyrir norðaustan Ísland. Staðsetning á þessum lituðu rákum á hafsbotninum hefur fengist með segulmælingum og aldur þeirra með borun. Nú getið þið spreytt ykkur á því að gá hvort Grænland passar við meginland Evrópu, ef yngri hafsbotn er fjarlægður, eins og máli stóðu fyrir um 60 milljónum ára.


Eldgos um heim allan

untitled_1293481.jpgSmithsonian stofnunin í Washington DC hefur lengi fylgst með eldgosum um heim allan og gefið út árlega skýrslur um virkni þeirra. Nú hefur Smithsonian gert þetta efni vel aðgengilegt á vef sínum sem “app”, sem spilar öll eldgos frá 1960 til okkar daga. Appið er hér:   http://volcano.si.axismaps.io/

Þar eru einnig sýndir jarðskjálftar og útlosun brennisteins. Takið eftir að virknin er miklu meiri í sigbeltum á jöðrum meginlandanna heldur en á úthafshryggum. En auðvitað fara flest eldgos á hafsbotni framhjá okkur þar sem engin tækni er enn þróuð til að skrá þau.

 

 

 


Beinin frá Vopnafirði

 

 

ÞuríðargilÁrið 1980 fann Grétar Jónsson frá Einarsstöðum í Vopnafirði nokkur smábein í setlagi.  Hann var á ferð í Þuríðargili í um 330 metra hæð yfir sjó.  Rauði hringurinn á myndinni sýnir Þuríðargil, þar sem Þuríðará rennur úr Þuríðarvatni.  Beinin eru sýnd á annari mynd, sem Friðgeir Grímsson og félagar birtu. Á myndinni er strik, sem er 2 cm skali.  Þessi litlu bein, sem eru vart meira en 3 cm á lengd, eru talin vera úr spendýri og sennilega litlu dýri af hjartarætt.   Grímsson oflÞau fundust í  rauðum sandsteini í Bustafellsmynduninni, en Bustafellsmyndunin eru sandsteinslög, talin vera frá Plíósen, eða milli 3 og 3,5 milljón ára að aldri.   Ef rétt reynist, þá eru þetta EINU minjar eða steingervingar af land spendýrum, sem fundist hafa á Íslandi.  Þetta kann því að vera mikilvægt sönnunargagn um, að einhvern tíma í jarðsögunni hafi landbrú verið milli Íslands og nærliggjandi landa, annað hvort til austurs eða vesturs. 


Þegar Færeyjar voru við Grænland

FæreyjarNorður Atlantshafið er hlutfallslega ungt á jarðsögulegum tíma.  Fyrir um 55 milljón árum var Grænland hluti af meginlandi Evrópu og þá samfellt land með Skandinavíu og með því landsvæði sem nú eru Bretlandseyjar.  Fyrsta myndin sýnir legu landanna á þeim tíma.  Fyrr hafði landrek eða flekahreyfingar rifið sundur meginlandsskorpuna fyrir vestan Grænland og skilið Baffinseyju frá Grænlandi, en úr því varð nú ekki mikið haf heldur aðeins Davis Sund.  Af einhverjum örsökum hætti gliðnun í Davis Sundi og myndaðist þá mikil sprunga í jarðskorpunni, sem skildi Grænland frá Skandinavíu og Bretlandseyjum. Það var upphaf Norður Atlantshafsins.  Gliðnunin var samfara mikilli eldvirkni eftir flekamótunum öllum.  Eldvirknin myndaði úthafshrygg á hafsbotni þar sem flekarnir skildust að, en einnig gubbaðist mikið magn af basalt kviku upp á jaðra meginlandanna unhverfis.  Þá varð til blágrýtismyndunin sem er útbreidd á austur strönd Grænlands og einnig á Bretlandseyjum. Á sama tíma hlóðst upp blágrýtismyndunin sem hefur skapað Færeyjar. Önnur mynd sýnir staðsetningu Færeyja á þessum tíma, fyrir um 55 milljón árum, skammt undan austur strönd Grænlands.  Grænland-FæreyjarÞar eru blágrýtismyndanir sýndar með rauðum lit. Eins og myndin sýnir voru Færeyjar þá aðeins um 150 km undan strönd Grænlands.  Nú hefur einnig verið sýnt framá með efnafræði greiningu basalt myndananna að hægt er að rekja sömu myndanirnar milli Færeyja og Grænlands.  Ísland var auðvitað ekki til á þessum tíma, en myndaðist svo miklu síðar (sennilega hefur það byrjað að koma uppúr sjó fyrir um 20 milljón árum) á hafsvæðinu, sem var og er síbreikkandi milli Færeyja og Grænlands.


Söguleg hraun í grennd við höfuðborgina

Söguleg hraunÁrið 2011 gerðu Almannavarnir áhættumat fyrir höfuðborgarsvæðið. Þar er fjallað um eldgos aðeins á hálfri síðu!  En ágætt kort fylgir með skýrslunni, sem sýnir útbreiðslu hrauna á höfuðborgarsvæðinu, og þar á meðal sögulegra hrauna, eða hrauna sem hafa runnið síðan land byggðist. Myndin er hér til hliðar og það er vel þess vert að skoða hana náið.  Á kortinu eru sögulegu hraunin sýnd með svörtum lit, þar á meða Kapelluhraun, en dökkgráu hraunin eru forsöguleg, eða yngri en um tíu þúsund ára. Rauðu línurnar eru sprungur eða misgengi vegna skorpuhreyfinga og gliðnunar.  Í jarðfræðinni hefur mér reynst vel ein almenn regla: þar sem ung hraun hafa runnið, eru miklar líkur á að önnur hraun bætist ofaná í framtíðinni.  Hraun drepa engann, en þau jafna byggð við jörðu, eins og við minnumst vel frá gosinu í Heimaey árið 1973.  Sum af þessum svörtu og sögulegu hraunum eiga rætur að rekja til eldstöðvarinnar sem er tengd Krýsuvík.

Er elsta Jarðfræðikortið frá 1886?

Jarðfræðikort 1886Eitt þekktasta jarðfræðikort af Íslandi kom út árið 1901, og var gefið út af hinum víðförla jarðfræðingi Þorvaldi Thoroddsen. En það er samt ekki fyrsta jarðfræðikortið af Íslandi. Árið 1881 var haldin alþjóðaráðstefna jarðfræðinga í borginni Bologna á Ítalíu (Second International Geological Congress in Bologna 1881). Í því sambandi var gefið út stórt jarðfræðikort af allri Evrópu, sem kom út nokkrum árum síðar. Þar var birt í fyrsta sinn það jarðfræðikort af Íslandi, sem hér er sýnt til hliðar og er það einnig til sýnis í Eldfjallasafni í Stykkishólmi.  Ég rakst á og eignaðist kortið þegar ég var við jarðfræðinám í Queen´s University í Belfast á Írlandi árið 1963.   Hinar ýmsu jarðmyndanir eru sýndar með litum. Dökkgráu svæðin eru Tertíera blágrýtismyndunin,  en yngstu eldfjallamyndanir eru sýndar með sterkum rauðum lit.  Landafræðileg undirstaða jarðfræðikortsins var landakort Björns Gunnlaugssonar frá 1848. Ekki er vitað hver eða hverjir lögðu fram jarðfræðiupplýsingarnar í kortið frá Bologna, en þetta kortablað mun sennilega hafa komið út árið 1886.  Ísland lenti á fjórum blöðum á kortinu, sem nær yfir alla Evrópu, en það er í skalanum 1:1500000. Kortið má sjá í heild sinni hér http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Carte_Geologique_Europe.jpg

 Hver teiknaði Íslandskortið, og hvaðan komu jarðfræðiupplýsingarnar?  Ef til vill var það þýski jarðfræðingurinn Konrad Keilhack (1858-1944) sem síðar fórst í sprengjuárás á Berlin árið 1944.  Keilhack var prófessor í Berlín í mörg ár og ferðaðist um Ísland árið 1883 í för með Carl. W. Schmidt. Ef til vill var það einnig sænski jarðfræðingurinn Carl W. Paijkull, sem fór um Ísland árið 1867 og gaf þá út lítið jarðfræðikort af Íslandi. Eð af til vill komu upplýsingar í kortið einnig frá Þorvaldi.  Alla vega er hér merkilegt fyrsta framlag af gerð jarðfræðikorts Íslands. 


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband