Litríkt umhverfi Íslands

Það er ótrúlegt hvað þekkingu okkar um hafsbotninn hefur fleygt fram síðan byltingin um flekahreyfingar varð í kringum 1965. Hér er litríkt kort af svæðinu umhverfis Ísland, sem sýnir hafsbotninn litaðan eftir aldri. Hvíta línan markar Mið-Atlantshafshrygginn. Rauðu svæðin eru yngri en 30 milljón ára. Gul jarðskorpa á hafsbotninum er um 50 milljón og grænt um 60 milljón. Blágráu svæðin er eldri meginlandsskorpa, þar á meðal Drekasvæðið fyrir norðaustan Ísland. Staðsetning á þessum lituðu rákum á hafsbotninum hefur fengist með segulmælingum og aldur þeirra með borun. Nú getið þið spreytt ykkur á því að gá hvort Grænland passar við meginland Evrópu, ef yngri hafsbotn er fjarlægður, eins og máli stóðu fyrir um 60 milljónum ára.

Eldgos um heim allan

Smithsonian stofnunin í Washington DC hefur lengi fylgst með eldgosum um heim allan og gefið út árlega skýrslur um virkni þeirra. Nú hefur Smithsonian gert þetta efni vel aðgengilegt á vef sínum sem “app”, sem spilar öll eldgos frá 1960 til okkar daga. Appið er hér:   http://volcano.si.axismaps.io/

Þar eru einnig sýndir jarðskjálftar og útlosun brennisteins. Takið eftir að virknin er miklu meiri í sigbeltum á jöðrum meginlandanna heldur en á úthafshryggum. En auðvitað fara flest eldgos á hafsbotni framhjá okkur þar sem engin tækni er enn þróuð til að skrá þau.

 

 

 

Beinin frá Vopnafirði

 

 

Árið 1980 fann Grétar Jónsson frá Einarsstöðum í Vopnafirði nokkur smábein í setlagi.  Hann var á ferð í Þuríðargili í um 330 metra hæð yfir sjó.  Rauði hringurinn á myndinni sýnir Þuríðargil, þar sem Þuríðará rennur úr Þuríðarvatni.  Beinin eru sýnd á annari mynd, sem Friðgeir Grímsson og félagar birtu. Á myndinni er strik, sem er 2 cm skali.  Þessi litlu bein, sem eru vart meira en 3 cm á lengd, eru talin vera úr spendýri og sennilega litlu dýri af hjartarætt.   Þau fundust í  rauðum sandsteini í Bustafellsmynduninni, en Bustafellsmyndunin eru sandsteinslög, talin vera frá Plíósen, eða milli 3 og 3,5 milljón ára að aldri.   Ef rétt reynist, þá eru þetta EINU minjar eða steingervingar af land spendýrum, sem fundist hafa á Íslandi.  Þetta kann því að vera mikilvægt sönnunargagn um, að einhvern tíma í jarðsögunni hafi landbrú verið milli Íslands og nærliggjandi landa, annað hvort til austurs eða vesturs. 

Þegar Færeyjar voru við Grænland

Norður Atlantshafið er hlutfallslega ungt á jarðsögulegum tíma.  Fyrir um 55 milljón árum var Grænland hluti af meginlandi Evrópu og þá samfellt land með Skandinavíu og með því landsvæði sem nú eru Bretlandseyjar.  Fyrsta myndin sýnir legu landanna á þeim tíma.  Fyrr hafði landrek eða flekahreyfingar rifið sundur meginlandsskorpuna fyrir vestan Grænland og skilið Baffinseyju frá Grænlandi, en úr því varð nú ekki mikið haf heldur aðeins Davis Sund.  Af einhverjum örsökum hætti gliðnun í Davis Sundi og myndaðist þá mikil sprunga í jarðskorpunni, sem skildi Grænland frá Skandinavíu og Bretlandseyjum. Það var upphaf Norður Atlantshafsins.  Gliðnunin var samfara mikilli eldvirkni eftir flekamótunum öllum.  Eldvirknin myndaði úthafshrygg á hafsbotni þar sem flekarnir skildust að, en einnig gubbaðist mikið magn af basalt kviku upp á jaðra meginlandanna unhverfis.  Þá varð til blágrýtismyndunin sem er útbreidd á austur strönd Grænlands og einnig á Bretlandseyjum. Á sama tíma hlóðst upp blágrýtismyndunin sem hefur skapað Færeyjar. Önnur mynd sýnir staðsetningu Færeyja á þessum tíma, fyrir um 55 milljón árum, skammt undan austur strönd Grænlands.  Þar eru blágrýtismyndanir sýndar með rauðum lit. Eins og myndin sýnir voru Færeyjar þá aðeins um 150 km undan strönd Grænlands.  Nú hefur einnig verið sýnt framá með efnafræði greiningu basalt myndananna að hægt er að rekja sömu myndanirnar milli Færeyja og Grænlands.  Ísland var auðvitað ekki til á þessum tíma, en myndaðist svo miklu síðar (sennilega hefur það byrjað að koma uppúr sjó fyrir um 20 milljón árum) á hafsvæðinu, sem var og er síbreikkandi milli Færeyja og Grænlands.

Söguleg hraun í grennd við höfuðborgina

Árið 2011 gerðu Almannavarnir áhættumat fyrir höfuðborgarsvæðið. Þar er fjallað um eldgos aðeins á hálfri síðu!  En ágætt kort fylgir með skýrslunni, sem sýnir útbreiðslu hrauna á höfuðborgarsvæðinu, og þar á meðal sögulegra hrauna, eða hrauna sem hafa runnið síðan land byggðist. Myndin er hér til hliðar og það er vel þess vert að skoða hana náið.  Á kortinu eru sögulegu hraunin sýnd með svörtum lit, þar á meða Kapelluhraun, en dökkgráu hraunin eru forsöguleg, eða yngri en um tíu þúsund ára. Rauðu línurnar eru sprungur eða misgengi vegna skorpuhreyfinga og gliðnunar.  Í jarðfræðinni hefur mér reynst vel ein almenn regla: þar sem ung hraun hafa runnið, eru miklar líkur á að önnur hraun bætist ofaná í framtíðinni.  Hraun drepa engann, en þau jafna byggð við jörðu, eins og við minnumst vel frá gosinu í Heimaey árið 1973.  Sum af þessum svörtu og sögulegu hraunum eiga rætur að rekja til eldstöðvarinnar sem er tengd Krýsuvík.

Er elsta Jarðfræðikortið frá 1886?

Eitt þekktasta jarðfræðikort af Íslandi kom út árið 1901, og var gefið út af hinum víðförla jarðfræðingi Þorvaldi Thoroddsen. En það er samt ekki fyrsta jarðfræðikortið af Íslandi. Árið 1881 var haldin alþjóðaráðstefna jarðfræðinga í borginni Bologna á Ítalíu (Second International Geological Congress in Bologna 1881). Í því sambandi var gefið út stórt jarðfræðikort af allri Evrópu, sem kom út nokkrum árum síðar. Þar var birt í fyrsta sinn það jarðfræðikort af Íslandi, sem hér er sýnt til hliðar og er það einnig til sýnis í Eldfjallasafni í Stykkishólmi.  Ég rakst á og eignaðist kortið þegar ég var við jarðfræðinám í Queen´s University í Belfast á Írlandi árið 1963.   Hinar ýmsu jarðmyndanir eru sýndar með litum. Dökkgráu svæðin eru Tertíera blágrýtismyndunin,  en yngstu eldfjallamyndanir eru sýndar með sterkum rauðum lit.  Landafræðileg undirstaða jarðfræðikortsins var landakort Björns Gunnlaugssonar frá 1848. Ekki er vitað hver eða hverjir lögðu fram jarðfræðiupplýsingarnar í kortið frá Bologna, en þetta kortablað mun sennilega hafa komið út árið 1886.  Ísland lenti á fjórum blöðum á kortinu, sem nær yfir alla Evrópu, en það er í skalanum 1:1500000. Kortið má sjá í heild sinni hér http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Carte_Geologique_Europe.jpg

 Hver teiknaði Íslandskortið, og hvaðan komu jarðfræðiupplýsingarnar?  Ef til vill var það þýski jarðfræðingurinn Konrad Keilhack (1858-1944) sem síðar fórst í sprengjuárás á Berlin árið 1944.  Keilhack var prófessor í Berlín í mörg ár og ferðaðist um Ísland árið 1883 í för með Carl. W. Schmidt. Ef til vill var það einnig sænski jarðfræðingurinn Carl W. Paijkull, sem fór um Ísland árið 1867 og gaf þá út lítið jarðfræðikort af Íslandi. Eð af til vill komu upplýsingar í kortið einnig frá Þorvaldi.  Alla vega er hér merkilegt fyrsta framlag af gerð jarðfræðikorts Íslands.