Hvað er ég að gera á eynni Santóríni?

Þessa vikuna, í lok september mánaðar 2009 er ég staddur á einum fegursta stað jarðar, til að taka upp sjónvarpsefni með BBC TV, fyrir heimildakvikmynd um þjóðsögnina um týnda landið Atlantis og um sprengigosið á Santóríni á Bronzöld.  Hér til vinstri er mynd frá Santóríni, sem sýnir hamravegginn sem umlykur eldfjallsöskjuna.    Hvað eiga þjóðsögnin og sprengigosið nú sameiginlegt?Eitt þekktasta eldgos mannkynssögunnar varð á Bronzöld, um 1627 árum fyrir Krist, þegar eyjan Santóríni eða Þera gaus í miklu sprengigosi í Eyjahafi, fyrir sunnan Grikkland. Þá var ríkjandi mjög blómleg og sérstök menning á Krít og í Eyjahafi sem er kennd við Mínóana. Í fornum þjóðsögum Grikkja er talað um Mínos, konung á Krít og hirð hans. Þegar Arthur Evans uppgötvaði höllina Knossos á Krít um aldamótin 1900, þá benti hann á samræmi milli fornminjanna þar og þjóðsagnarinnar um Mínos og hefur Bronzaldarmenningin á Krít og í Eyjahafi síðan verið kennd við Mínos konung. Mínóska menningin er einstök, listræn með afbrigðum, rík og Mínóar voru frábærir sjómenn sem ráku verzlun og siglingar um allan eystri hluta Miðjarðarhafsins. Á seinni hluta Bronzaldar varð skyndilega mikil hnignun á mínósku menningunni og hún leið undir lok. Þá tók við menning á meginlandi Grikklands sem kennd er við Miceneum, og síðar kemur hin klassíska forn-gríska menning um 500 fyrir Krist. En hvað veldur hini hröðu hnignun mínósku menningarinnar? Var það vegna náttúruhamfara? Var það eitthvað líkt því og lýst er í þjóðsögninni um hið horfna land Atlantis? Á fjórðu öld fyrir Krist skráir gríski heimspekingurinn Plató fyrst þjóðsögnina um eynna eða landið Atlantis sem hvarf í hafið, en hann byggir söguna á frásögn Sólons frá um 600 fyrir Krist. Sólon hefur hins vegar sögnina eftir egypskum prestum. Plató var stofnandi hinnar frægu Akademíu í Aþenu, en þar var sjálfur Aristóteles einn af nemendum hans. Saga Platós er í stórum dráttum þannig, rituð um 360 fyrir Krist: “Á eynni Atlantis var stórt og voldugt ríki sem réði yfir allri eynni og mörgum öðrum eyjum, og einnig hluta meginlandsins. En þá urðu miklir jarðskjálftar og flóð og á einum skelfilegum degi og nóttu hvarf eyjan Atlantis í hafið.”Margir fræðimenn hafa stungið upp á að þjóðsögnin um horfnu eynna Atlantis hafi orðið til vegna sprengigossins mikla á Santóríni á Bronzöld. Ég er á þeirri skoðun, að það sé eitthvað sannleikskorn á bak við flestar þjóðsagnir, eins og stórkostlegur náttúrufyrirburður sem hefur verið endursagður um alda raðir og breytist og margfaldast með tímanum. Það er því alls ekki fráleit að athuga nánar hvort gosið og þjóðsögnin séu skyld fyrirbæri. Í ritum sínum Timaeus og í Critias lýsir Plató hinu týnda Atlantis sem hringlaga eyju, og er stórt hringlaga lón eða flói í miðri eynni. Sund tengja innri flóann við hafið. Landafræði Atlantis er þá reyndar mjög lík landafræði Santóríni fyrir gosið mikla á Bronzöld. Það er einnig margt í lýsingu Platós á menningu íbúa Atlantis, sem minnir á mínósku menninguna á Krít. Myndin til hægri sýnir eynna Santóríni um 1866, og kemur vel fram hringlaga askjan, og virka eldfjallið í miðri öskjunni. Ég kom fyrst til Santóríni í september 1975. Þá var ég á hafrannsóknaskipinu Trident, og verkefni okkar var að kortleggja gjóskufall frá Santóríni á hafsbotni, allt frá eynni og til stranda Tyrklands og Egyptalands. Á þeim tíma var tæknin til að kanna hafsbotninn frekar frumstæð. Við sýndum samt framá að gjóskufall frá gosinu var mjög útbreitt um allan eystri hluta Miðjarðarhafs, en okkur tókst ekki að ná sýnum að hafsbotinum umhverfis eynna sjálfa. Ein höfuð niðurstaða rannsókna okkar árið 1976 var sú, að gosið hefði um 39 rúmkílómetrum af efni frá Santóríni, og var þá gosið á Bronzöld orðið með allra stærstu gosum mannkynssögunnar, en ekki þó það stærsta (það er Tambóra gosið í Indónesíu árið 1815). Ég vissi að mikill meiri hluti af efni som kom upp í gosinu væri á hafsbotni (sennilega um 90%), og að þetta efni væri aðallega vikur og aska sem hafði borist út í og yfir hafið í gjóskuflóðum. Næstu þrjátíu árin gerði ég ítrekaðar tilraunir til að koma af stað leiðangri þar sem hafsbotninn umhverfis Santóríni væri rannsakaður með nýjustu tækni, einkum með fjarstýrðum og ómönnuðum kafbát. Loks varð sá draumur að raunveruleika vorið 2006, en þá stýrði ég tveimur hafrannsóknaleiðangrum í Eyjahafi. Hinn fyrri var á gríska skipinu Aegaeo, og þá mældum við þykkt og útbreiðslu setlaga umhverfis Santóríni. Strax á eftir stýrði ég leiðangri á bandaríska skipinu Endeavor, en þar höfðum við um borð einn allra besta fjarstýrða kafbát sem til er, og ber hann nafnið Hercules. Allt um leiðangrana tvo til Santóríni og niðurstöður þeirra má lesa á vefsíðu okkar: http://www.uri.edu/endeavor/thera/ Kortið til vinstri sýnir útbreiðslu gjóskulagsins frá gosinu á Bronzöld, en jafnþykktarlínur á laginu eru í metrum.  Við sýndum fram á að það er um 20 til 30 metra þykkt lag af gjóskuflóðsefni á hafsbotni allt í kringum eynna og nær lagið að minnsta kosti 30 km í allar áttir frá Santóríni. Þessar nýju niðurstöður gerðu kleift að setja fram miklu nákvæmari mynd af stærð gossins á Bronzöld, og getum við nú sagt með vissu að það hefur verið um 60 rúmkílómetrar, eða næstum tvöfalt stærra en við áætluðum áður. Þar með urðu líkurnar miklu meiri á að gosið hefði haft afgerandi áhrif á mannlíf í öllu Eyjahafi, og þar á meðal má telja víst að gosið hefði myndað tsunami eða flóðbylgju þegar svo mikið magn af gjósku streymir út í hafið. Sama sumar fundust jarðmyndanir á norður og austur strönd eyjarinnar Krítar, sem eru flóðbylgjuset og frá Bronzöld. Tengslin milli þjóðsagnarinnar um Atlantis og gossins mikla á Bronzöld verða einnig miklu traustari nú. En það eru hugsanlega önnur tengsl milli eldgossins og forn-grískra sagna. Um 700 fyrir Krist orti Hesiod, einn allra fyrsti af skáldum grikkja, kvæðið Theogónia, sem fjallar að miklu leiti um hina flóknu ættfræði guðanna. Í kvæðinu kemur fram stórkostleg lýsing á orustu guðanna við risana á Olympus fjalli, en þar munaði mjóu að hin illu öfl risarnir sigruðu, sem hefði orðið endir heimsins eins og við þekkjum hann í dag.  Salvatore Rosa gerði merka mynd af orustunni, sem er sýnd hér fyrir neðan.     Robert Graves var sá fyrsti sem benti á að í lýsingunni á orustunni miklu í Theógóníu koma fram þættir sem minna mikið á stórkostlegt eldgos úti í hafi. Til dæmis er rætt um að jörðin öll brenni og að hafið sjóði af hita, og að stór björg fljúgi um loftið, að miklar sprengingar heyrist og svo framvegis. Hesiod var ættaður frá eyjunum skammt fyrir austan Santóríni og er ekki fráleitt að forfeður hans hafi varðveitt sagnir af gosinu mikla. Það er rétt að benda á, að enginn sem var innan um 50 km fjarlægð frá Santóríni hefði komist af í gosinu. Þeir sem voru utan hættusvæðisins og sáu gosið hafa vafalítið skort einfalda skýringu á þessu einstaka náttúrufyrirbæri og strax leitað yfirnáttúrulegra skýringa. Hver skýring var betri en sú, að hér væru guðirnir og risarnir að berjast?Jæja, við erum nú búnir að taka upp sjónvarpsefnið fyrir BBC og kominn tími til að yfirgefa Santóríni aftur. Ég mun fara með trega frá gömlum vinum mínum og frábærum gestgjöfum í litla þorpinu Akrótíri, sem reka gistihúsið Carlos Pansion, einkum ekkjunni Evu (sjá mynd hennar hér til vinstri) og börnum hennar Arsenio, Maríu og Raphael. 

Íslenskt Peridótít - hvar er það?

Árið 1864 gaf franski rithöfundurinn Jules Verne út sína ódauðlegu vísindaskáldsögu Voyage au Centre de la Terre. Bókin og kvikmyndin eftir henni, sem kom út 1959, er þekkt sem Journey to the Center of the Earth, en bókin fékk af óskiljanlegum ástæðum titilinn Leyndardómar Snæfellsjökuls í íslenskri þýðingu Bjarna Guðmundssonar árið 1944. Eins og alheimur veit, þá tókst prófessor Lindenbrock og jarðfræðinema hans Alec McEwen að komast niður að iðrum jarðar í gegnum gat á eldfjallinu Snæfellsjökli. Þar með hlaut Snæfellsjökull alþjóða frægð -- sem er meir en Bárður Snæfellsás gat gert og jafnvel meir en Jón Prímus áverkaði. En það er annað mikilvægt atriði, sem kemur fram mjög snemma hjá Jules Verne, sem gerir Ísland að lykilatriði sögunnar. Jarðfræðineminn Alec McEwen kemur í heimsókn á vinnustofu prófessors Lindenbrocks og færir honum gjöf. Hér fyrir neðan eru þeir Pat Boone sem jarðfræðineminn og James Mason í hlutverki prófessorsins, með íslenskt perídótít í höndum. 

 “Ég fann þetta í skranbúð í Glasgow, og það hvíslaði að mér: Kauptu mig fyrir prófessor Lindenbrock!”

“Þetta er auðvitað hraun”segir prófessorinn, “en undarlega þungt! Þetta hlýtur að vera eðlisþyngsta berg á jörðinni!”

”Þá er það víst íslenskt perídótít!”

Þeir setja steininn inn í bræðsluofn prófessorsins. Ofninn springur í loft upp, en steinninn klofnar.  Síðan finna þeir félagar dularfull merki inni í steininum, sem kemur þeim á slóð hins fræga íslenska fræðimanns, Arne Saknussemm (Árni Magnússon?), sem leiðir þá til Snæfellsjökuls, og svo framvegis.

Íslenskt perídótít?  Það er nú draumur allra íslenskra jarðfræðinga að finna þennan stein hér á landi, en hann virðist vera sjaldgæfari á Fróni en gull og gersemar. Perídótít hefur aldrei fundist á Íslandi.  Þrátt fyrir það segja jarðeðlisfræðingar okkur að möttull jarðar, lagið mikla sem er undir skorpunni,  sé nær eingöngu perídótít.  

Við skulum aðeins staldra við, og athuga möttulinn, sem er sýndur sem rauða lagið á myndinni til vinstri  í þverskurði af jörðinni. Hann er hvorki meira né minna en 84% af rúmmáli jarðarinnar, og nær frá um 50 km dýpi og niður í um 2900 km dýpi, þar sem kjarninn tekur við. Ýmsir eiginleikar jarðarinnar, svo sem hraði jarðskjálftabylgna, eðlisþyngd og fleira, benda til þess að aðal bergið í möttlinum sé perídótít, og til að styrkja þá kenningu kasta sum eldfjöll öðru hvoru upp hnullungum af perídótíti.  Græni liturinn, eins og sést hér á myndini af perídótíti fyrir neðan, er að mestu vegna þess að perídótít inniheldur um 60% steindir af ólivíni.  Þetta er ein fegursta bergtegund á eða réttara sagt í jörðinni, og einnig sú algengasta.  En þar sem möttullinn er ávalt falinn undir skorpunni er þessi bergtegund mjög sjaldgæf á yfirborði.

 Ég var svo heppinn að finna fallega græna perídótít steina á stærð við fótbolta í gígnum Nyos í Kameroon, í vestur Afríku árið 1986.  Þeir komu úr möttlinum á meiren 100 km dýpi undir meginlandsksorpu Afríku, en eru nú til sýnis í Eldfjallasafni í Stykkishólmi. Það kemur sem sagt fyrir á sumum eldfjallasvæðum erlendis að perídótít steinar kastast upp í eldgosum.  En tegundirnar af steindum eða mínerölum í steinunum er sönnun á því að perídótít  kemur af miklu dýpi.  Sumir steinarnir innihalda til dæmis demanta, en þeir myndast aðeins við þrýsting sem samsvarar 150 km dýpi íjörðinni.

En af hverju er perídótít svona spennandi?  Jú, það er bergtegundin sem gefur af sér basalthraunkviku þegar hún byrjar að bráðna.  Hér er kjarni málsins, sem snertir skilning okkar á eldgosum og myndun hraunkvikunnar.  Tilraunir með bræðslu á perídótíti undir háum þrýstingi og um 1300^oC hita sýna að  vökvinn eða kvikan sem myndast eftir um 1 til 10% bráðnun bergsins er alveg eins og basalt kvika að efnasamsetningu.  Við bráðnun myndast fyrst þunn filma af kviku á mótum milli steinda í berginu, eins og myndin fyrir neðan sýnir. Kvikan er eðlisléttari en bergið umhverfis, og leitar því upp í átt að yfirborði jarðar.

Ég held að flestir eða allir jarðfræðingar séu á þeirri skoðun að basalt kvikan myndist á þennan hátt. Ef svo er, þá er blágrýtismyndunin og öll basalt hraunin sem mynda Ísland þá bráð úr perídótíti.  Er það ekki furðulegt að aldrei hafi borist einn einasti perídótít steinmoli upp á  yfirborðið hér?  Það er of djúpt niður á perídótít að hægt sé að bora í það, sennilega um eða yfir 20 km undir Íslandi.  Höfum við ekki leitað nógu vel, eða ekki á réttum stöðum? Að vísu finnast einstakir kristallar í íslenskum basalthraunum, sem kunna ef til vill að vera komnir úr möttlinum, en engir steinar enn.

Er ef til vill einhver grundvallarástæða fyrir því að íslensk eldgos geta ekki borið með sér perídótít hnullunga upp úr möttlinum?  Svo kann vel að vera. Í fyrsta lagi þarf kvikan að vera á mikilli ferð til að bera með sér þunga steina. Prófessor Lindenbrock hafði rétt fyrir sér: perídótít er með allra þyngstu bergtegundum.  Í öðru lagi þarf kvikan að koma BEINT upp úr möttlinum, en ekki stanza á leiðinni. Kvikan sem gýs upp úr mörgum íslenskum eldfjöllum kemur ekki beint úr möttlinum, heldur kemur hún úr kvikuþró sem er ofar í skorpunni.  Ef til vill eru mestu líkurnar á að finna perídótít steina í hraunum frá íslensku dyngjunum, en efnasamsetning á kviku þeirra er oft meira frumstæð, eða nær perídótíti en annarra hrauna.  

 Partbráðnun

Eins og getið var hér fyrir ofan, þá byrjar myndun á basaltkviku í möttlinum með því  að bráðnun verður á mótum kristalla eða steinda. Hér myndast örsmáir pollar eða dropar af bráð, og þegar bráðnun heldur áfram, þá tengjast þessir bræðslupollar í eins konar grind eða net af heitum basaltvökva, eins og myndirnar hér fyrir neðan sýna í stórum dráttum. 

 

Magnið af basaltkviku eða bráð sem myndast er aðeins um 1 til 10 %  af rúmmáli perídótítsins, og er viðeigandi að kalla þetta partbráðnun.  Þá er bergið orðið eins og blautur sandur, þar sem bleytan milli sandkornanna er  heit hraunkvika, um 1300oC, og sandkornin eru steindir perídótítsins.  Bráðin hefur eðlisþyngd um 2.8 sm á rúmsentimeter, en til samanburðar er eðlisþyngd perídótíts um 3.3. Þetta er mikill munur, og veldur því að basaltkvikan er “létt” í möttlinum, og leitar uppá við strax og leiðir finnast.   Sennilega rís kvikan upp í mjög mörgum litlum straumum, sem safnast saman er ofar dregur í stærri rásir, eins og myndin hér fyrir neðan sýnir.  Stærstu rásirnar eru gangar, eða aðal aðfærsluæðar eldfjallanna.

 En hvernig kemst hraunkvikan alla leið upp á yfirborðið? Flutningur kvikunnar upp í gegnum möttulinn er atriði sem við vitum lítið eða ekkert um og hugmyndir eru mest byggðar á ágizkunum.  Annars vegar vitum við hvernig bráðin myndast í möttlinum, og á hinum endanum vitum við að bráðin eða hraunkvikan  berst upp í gegnum skorpuna í göngum.   Það sem gerist þar á milli er óþekkt svæði. Gangar eru pípulagnir eldfjallanna, en þeir eru mjög mikilvægir og ég mun fjalla um ganga í seinna bloggi. 

 En á meðan er stóra spurningin:  hver verður fyrstur til að finna perídótít á Íslandi?

 

Móbergskúlur eru jarðfræðilegar náttúruminjar

Það er dálítið undarlegt að mesta gos á Íslandi, og reyndar stærsta hraunflóð á jörðu á sögulegum tíma, er kennt við fjall sem ekki gaus.  Ég á auðvitað við móbergsfjallið Laka í Skaftáröræfum.  Laki klofnaði í gosinu mikla 1783, þegar um 25 km löng sprunga reif öræfin, frá norðaustri til suðvesturs og hið mikla Eldhraun kom upp.  Tvö mikil misgengi mynduðust í Laka umhverfis sprunguna, þar sem innri gerð móbergsins kemur vel fram.  Í austara misgenginu er frábær opna inn í móbergið, sem hefur myndast við gos undir jökli á síðasta jökulskeiði, eða fyr en meir en tíu þúsund árum síðan. Allir sem koma inn í  gilið sem misgengið myndar verða forviða að sjá að móbergið er allt fullt af kúlum sem eru á stærð við fótbolta. Ferðamenn kannast vel við staðinn, og  Kári Kristjánsson, landvörður í Lakagígum,  er lítið hrifinn af því hvernig ferðamenn hafa farið með þessar merku jarðfræðilegu náttúruminjar.  Sumir hlaða móbergskúlunum upp í hrauka eins og hermenn í stórskotaliði gerðu með fallbyssukúlur áður fyrr, en aðrir bregða á leik og rúlla kúlunum um völlinn í keiluspili.  En það keyrir þó um þverbak þegar ferðalangar stinga kúlunum í bakpokann og hverfa á braut með þessa  minjagripi. 

Eins og sjá má af myndinni fyrir ofan, þá eru móbergskúlurnar á víð og dreif inní móberginu,  en við veðrun detta þær úr og liggja lausar á vellinum. Kúlurnar eru sem sagt eittthvað harðari en móbergið og veðrast hægar, en eru annars að öðru leyti alveg eins og móbergið, samansettar af glerkornum, ösku og litlum basalt steinbrotum sem hafa límst saman í berg.  Móberg er reynar ein merkilegasta bergtegund Íslands, og með réttu ætti móberg að vera þjóðarsteinninn.  Það er miklu algengara hér en í nokkru öðru landi á jörðu, og móbergsfjöllin setja sérkennilegan svip á landið.  Að mínu áliti sýnum viðþessari merkilegu bergtegund ekki nægilega virðingu, en það var reyndar ekki fyrr en Surtsey gaus árið 1963 að vísindin fengu fulla mynd af því hvernig móberg myndast.  Við vitum að móberg er hörnuð gjóska eða eldfjalls aska, sem hefur límst saman í berg. Í flestum tilfellum er gjóskan  með efnasamsetningu basalts, og myndast við eldgos þar sem basalt kvika kemur í návígi við vatn, annað hvort undir jökli, í sjó eða vatni. En hvernig verða þessar undarlegu móbergskúlur til?

Sá fyrsti sem lýsir móbergskúlum á prenti var Jón Jónsson, í greinarkorni í Náttúrufræðingnum árið  1987.  Jón hafði rekist á þetta fyrirbæri í Bæjarfelli í Krísuvík, Skiphelli í Mýrdal,  Lambaskörðum í Kerlingardalsheiði og Syðri Stapa við Kleifarvatn.   Jón segir þetta um uppruna móbergskúlanna í grein sinni frá 1987:   “Þær eru einfaldlega öskuboltar, sem orðið hafa til við það að blautt eða hæfilega rakt öskulag rúllaðist upp.”  Þetta er þá það sem við köllum syndepositional í jarðfræðinni: fyrirbæri sem verður til um leið og setlagið myndast.

Besta og stærsta myndun af móbergskúlum sem ég hef rekist á er í vestur hluta Kerlingarfjalls á Snæfellsnesi.  Hér er móbergshamar sem er nokkrir tugir metra á hæð,  alsettur móbergskúlum sem eru flestar um 30 sm í þvermál. Myndin til vinstri sýnir hamarinn, en við réttar aðstæður er þetta einn draugalegasti staður sem ég hef komið á,  einkum þegar fer að rökkva. Þá líta kúlurnar út eins og mörg hundruð mannshöfuð sem kíkja út úr móberginu.  Móbergskúlur af ýmsum stærðum finnast víðar í Kerlingarfjalli og einnig í móbergsfjallinu Valabjörgum, skammt fyrir austan Kerlingarfjall.

Við nánari athugun má sjá að það er dauf lagskifting í móberginu í Kerlingarfjalli, og að lagskiftingin liggur beint í gegnum móbergskúlurnar, eins og myndirnar hér til hægri og fyrir neðan sýna.  Lagskifting verður auðvitað til á meðan á gosinu stendur, og orsakast af því að sprengingar í gosinu framleiða mismunandi gróft set.  Ef lagskiftingin liggur í gegnum kúluna, þá hlýtur móbergskúlan auðvitað að myndast eftir lagskiftinguna,  og er þá móbergskúlan postdepositional fyrirbæri, eða hefur myndast einhvern tíma eftir gosið. 

Ef móbergskúlur myndast eftir gos, en ekki í gosinu, eins og Jón Jónsson taldi, þá verðum við að leita annara skýringa varðandi uppruna þeirra.  Kúlur eru algengt fyrirbæri í setlögum um allan heim, og eru oftast nefndar concretions eða setkúlur, en þær eru algjörlega óþekktar í setlögum af gjóskubergi, eins og móberginu á Íslandi -- þar til nú.  Slíkar kúlur myndast í setlögum vegna þess að límefni byrjar að myndast á milli sandkorna á einhverjum púnkti í setinu og  límefnið berst út í allar áttir, til að mynda setkúlu.  Þetta virðist vera tilfellið í íslensku móbergskúlunum, en ennþá vitum við ekki hvað límefnið er.  Lang sennilegast er að það sé palagónít, sem er leirsteind eða míneral sem myndast þegar basalt gler byrjar að myndbreytast yfir í móberg, en sú myndbreyting veldur því að gjóska rennur saman í hart berg.  Surtsey kenndi okkur að sú hörðnun getur gerst furðu hratt, eða á einum áratug eða svo.

 

Besta Eldgosamyndin árið 2009

Stórkostlegasta mynd ársins af eldgosi var tekin 12. júní úr geimfari yfir Sarychev eldfjalli í Kúrileyjum. Kúril eyjar eru eitt afskekktasta svæði Rússlands.  Eldfjallaeyjarnar eru 56 að tölu og mynda 1300 km langa keðju sem teygir sig suður frá Kamchatkaskaga, austast í Rússlandi, og alla leið til Japan. Rússar hertóku eyjarnar í seinni heimsstyrjöldinni og neita að láta þær af hendi, þótt frumbyggjar hafi verið frá Japan.  Þessar eldfjallaeyjar hafa myndast í miklu sigbelti á flekamótum, þar sem Kyrrahafsflekinn sígur niður til norðvesturs undir Asíuflekann á hraða sem nemur um 9 sm á ári.  

Alþjóða geimstöðin var á sveimi í 354 km hæð yfir Kyrrahafi  hinn 12. júní,  þegar geimfarar urðu vitni af því að risavaxinn gjóskustrókur þeyttist upp í loftið og rauf mikið gat á skýjaþykknið.  Gatið í skýin hefur sennilega myndast vegna þrýstingsbylgju frá sprengingunni. Í miðju er hár og brúnn strókur af ösku og gasi frá gígnum. Takið eftir snjóhvíta skýinu sem er eins og höttur efst á gjóskustróknum. Þetta er að öllum líkindum hluti af rökum lofthjúp sem strókurinn hefur lyft hátt í loft upp og við það þéttist raki í loftinu og myndar hvítt ský. Þetta nefna veðurfræðingar pileus ský. 

En niðri á jörðu er einnig margt að gerast, eins og sjá má á myndinni. Grá og brún gjóskuflóð streyma með jörðu frá eldfjallinu, en þau geta verið alt að 500 stiga heit og á 200 km hraða á klukkustund.  Eyjan Matua er ekki byggð, en nokkrum dögum síðar könnuðu rússneskir eldfjallafræðingar gjóskuflóðslögin, sem höfðu farið alla leið út í sjó.

 Gosið í Sarychev gjörbreytti eynni Matua, eins og sjá má af meðfylgjandi myndum frá NASA gervihnetti og hitaskynjara. Fyrri myndin til hægri af Matua er frá 26. maí 2007, en hin fyrir neðan er eftir gosið, frá 30. júní 2009.  Hér er gróður sýndur í rauðum lit, vatn dökkblátt og  ský, gufa og ís hvítt. Gjóska og hraun eru grá og dökkbrún á myndunum.  Það er augljóst af neðri myndinni að gjóskuflóð hafa þakið allan norður hluta eyjarinnar og eytt öllum gróðri, en gróður lifir enn á suður hlutanum.

 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Sarychev
• Sarychev
• NASA

Kljásteinar og Kljá

Síðastliðið vor kom ég við í garðinum hjá Einari Ragnarssyni, nágranna mínum í Stykkishólmi. Þau hjónn eru miklir steinasafnarar og er mest af safninu úti í garði, bæði steinar sem eru marglitir af náttúrunnar hendi, og einnig steinar sem þau hafa málað á skrautlegan hátt. Ég rak strax augun í basaltstein sem var alsettur löngum og mjóum pípum eða götum, eins og hann hefði verið kyrfilega boraður í gegn.  "Hvar fannstu þennan" spurði ég Einar. "Hann er frá sjávarbökkunum við fossinn Míganda, fyrir neðan Kljá" svaraði hann.  Tvö furðuleg nöfn:  Mígandi og Kljá.  Það minnti mig á söguna um afa minn, Odd Valentínusson, sem var hafnsögumaður í Stykkishólmi til margra ára.  Það var víst þurrkasumarið mikla, 1941, að allir vatnsbrunnar í Hólminum þornuðu upp. Afi tók það þá til ráðs að breiða stórt segl yfir bátinn sinn Golu, og sigldi honum síðan inn undir fossinn Míganda í Helgafellssveit, þar sem hann fellur beint í sjó fram. Þegar báturinn var orðinn hálf-fullur þá bakkaði afi frá landi og sigldi heim í Stykkishólm með mörg hundruð lítra af fersku vatni fyrir heimilið. 

Næsta dag vorum við Einar komnir að Míganda til að skoða jarðlagið með götóttu steinunum. Mér var nú ljóst að þetta var bólstraberg, eða hraun sem haði runnið út í sjó. Myndin til vinstri sýnir einn hraunbólstrann. Við slíkar aðstæður sýður sjórinn undir hrauninu og myndar gufu sem brýtur sér leið upp í gegnum hraunkvikuna og skilur eftir mjóar pípur í steininum.  Mér datt strax í hug kljásteinar þegar ég fór að skoða þessa undarlegu steina, sem voru allir götóttir og með löngum pípum.  Fjaran var bókstaflega þakin af götóttum steinum.  Seinna komst ég að því að þetta er grágrýtishraun sem rann frá Hafrafelli á hlýskeiði fyrir síðasta jökultíma, sennilega fyrir um eitt hundrað þúsund árum.  Hvað eru kljásteinar?  Sögnin að kljá merkir að binda vefstein, kljástein eða vefjarlóð neðst í vefinn eða að binda lóð í neðri brún á neti. Kljásteinn er þá sakka á neti eða vefjarlóð. Þetta á einkum við svokallaða standandi vefi, eins og tíðkusðust á Íslandi til forna, en góð mynd af einum slíkum vef er í ferðabók þeirra Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar frá 1752 til 1757.   Árið 2007 og 2008 vann ég að rannsóknum á jarðlögum frá Bronzöld á eynni Krít í Eyjahafi, sunnan Grikklands. Þar rakst ég tvisvar á kljásteina í setlögum, en þeir höfðu borist í setið þegar flóðbylgja gekk á land og gerði mikinn usla. Flóðbygjan, eða tsunami, myndaðist af völdum mikillar sprengingar í Santorini eldfjalli um 80 km fyrir norðan Krít.  Mynd af þeim er hér fyrir neðan.

 En var þá skrýtna nafnið á sveitabænum Kljá, rétt fyrir ofan sjávarbakkann, ef til vill tengt þessari miklu námu af kljásteinum hér í fjörunni?   Kljá er óvenjulegt nafn fyrir sveitarbæ, en sennilega var góð ástæða til að gefa bænum þetta nafn og ef til vill er hana að finna í jarðfræðinni.  Steinarnir eru götóttir frá náttúrunnar hendi og því tilvaldir sem kljásteinar: auðvelt að þræða band í gengum þá til að binda upp í vefstólinn eða á netið. Á Íslandi var mjög erfitt að finna steina sem hægt var að bora gat í, og því hafa steinarnir frá Kljá verið kærkomnir í standandi vefinn.

Fyrst er getið um bæinn Kljá í máldaga Helgafells klausturs  frá 1378. Kljásteinar af sömu tegund og finnast við fossinn Míganda hafa einnig fundist við uppgröftinn í Suðurgötu 3-5  í Reykjavík, en þar fundust um 50

 kljásteinar saman á sama stað og vefjarskeiðar. Kljásteinar finnast stundum margir saman í uppgröftum og er það yfirleitt talin vísbending um að þar hafi staðið vefstaður.  Myndin til hægri sýnir pípurnar í bólstrabergsbrotum frá sjávarbakkanum fyrir neðan Kljá; fyrirtaks efni í kljásteina.