Fęrsluflokkur: Jaršešlisfręši
Eru upptök Ķslenska heita reitsins ķ Sķberķu?
29.12.2014 | 07:50
Jaršskorpuflekarnir eru į hreyfingu į yfirborši jaršar, en heitu reitirnir eru nokkurn veginn kyrrir, og fastir eins og žungt akkeri langt nišri ķ möttlinum. Žetta er ein höfuš kenningin, sem jaršvķsindamenn hafa stušst viš undanfarin įr. Žessu fylgir, aš heitu reitirnir skilja eftir slóš eša farveg sinn į yfirborši flekanna. Viš vitum hvernig flekarnir hreyfast ķ dag og getum komist mjög nęrri žvķ hvernig žeir hafa hreyfst ķ sögu jaršar, hundrušir milljónir įra aftur ķ tķmann. Ķ dag er mišja Ķslenska heita reitsins stašsett nokkurn veginn į 64.5° N og 17° W, undir Vatnajökli noršanveršum. Žar undir, djśpt nišri ķ möttlinum, į žessari breidd og lengd, hefur hann ętķš veriš, milljónir įra. En hver er saga hreyfinga fleka yfir žessum reit ķ gegnum jaršsöguna? Žaš hefur veriš kannaš all nįiš, til dęmis af Lawrene Lawver og félögum (2000) ķ jaršešlisfręšistofnun Texas Hįskóla. Saga heita reitsins sķšustu 50 til 60 milljón įrin er nokkuš skżr, en žį rak Gręnland yfir heita reitinn, į žeim tķma sem Noršur Atlantshaf var aš opnast. Žį var Gręnland hluti af fleka Noršur Amerķku og į leiš sinni til noršvestur fór Gręnland yfir heita reitinn og žį gaus mikilli blįgrżtismyndun, fyrst į vestur og sķšar į austur Gręnlandi. Heiti reiturinn eša möttulstrókurinn undir honum, var grafkyrr, stašsettur nokkurn veginn į į 64.5° N og 17° W, žegar Gręnland rak framhjį. En Lawver og félagar hafa rakiš söguna miklu lengra aftur ķ tķmann. Žeir telja aš fyrir um 250 milljón įrum hafi Sķberķa veriš fyrir ofan möttulstrókinn eša heita reitinn sem viš nś kennum viš Ķsland. Myndin sem fylgir sżnir śtlķnur meginlandanna fyrir 200 milljón įrum, og er stašsetning heita reitsins (64.5° N og 17° W) sżnd meš raušum hring. Glöggir menn įtta sig fljótt į landakortinu: Amerķka er hvķt, Gręnland er fjólublįtt, Bretlandseyjar gular, Skandķnavķa, Rśssland og Sķberķa eru gręn. En Ķsland er aš sjįlfsögšu ekki til (kom fyrst ķ ljós fyrir um 20 milljón įrum) og Noršur Atlantshaf hefur ekki opnast. Nś vill svo til aš mesta eldgosaskeiš ķ sögu jaršar hófst ķ Sķberķu fyrir um 250 milljón įrum og žį myndašist stęrsta blįgrżtismyndun sem viš žekkjum į jöršu: Sķberķu basaltiš. Ķ dag žekur žaš landflęmi sem er um 2,5 milljón ferkķlómetrar. Samkvęmt žessum nišurstöšum markar sį atburšur upphaf Ķslenska heita reitsins. Hann er žį ekki Ķslenskur eftir allt saman: Hann er reyndar Rśssneskur aš uppruna, ef kenning Lawvers og félaga stenst.
Ķslenski Heiti Reiturinn į Metiš!
26.12.2014 | 11:32
Žegar ég var aš stķga mķn fyrstu spor ķ jaršfręšinni, ķ kringum 1963, žį var stęrsta mįliš aš Ķsland vęri hluti af Miš-Atlantshafshryggnum. Žetta eitt skżrši žį alla eldvirkni hér į landi. Myndun og saga landsins var fyrst og fremst skżrš sem hryggjarstykki, oršiš til viš glišnun skorpufleka. Śthafshryggir voru stóra mįliš, enda nżuppgötvašir. Žaš er mér sérstaklega minnistętt žegar Siguršur Žórarinsson kom heim af fundi ķ Kanda įriš 1965 og sżndi okkur bókina The World Rift System. Žar var meir aš segja mynd af Almannagjį og Žingvöllum į kįpu bókarinnar, eins og sjį mį af mynd af kįpunni, sem fylgir hér meš. Siguršur var uppvešrašur af hinum nżju fręšum, en ekki voru allir af hinum eldri (og einnig sumum af žeim yngri) jaršvķsindamönnum į Ķslandi tilbśnir aš taka į móti hinum nżju kenningum. Siguršur var alltaf fljótur aš įtta sig į žvķ hvaš var rétt og snjallt ķ vķsindunum. En žaš voru žeir Gunnar Böšvarsson og George Walker sem birtu merkustu greinina į žeim įrum um stöšu Ķslands ķ samhengi viš Miš-Atlantshafshrygginn, įriš 1964. Žį var ašeins eitt įr lišiš frį uppruna hugmyndarinnar um śthafshryggi, og Gunnar og George voru einnig fljótir aš įtta sig į žvķ hvaš skifti mįli. Kenningin um eldvirkni į flekamótum var og er stórkostleg framför ķ jaršvķsindum, en hśn skżrši ekki allt langt žvķ frį. Mörg eldfjallasvęši, eins og til dęmis Hawaķieyjar, eru fjarri flekmótum og krefjast annarar skżringar. Žetta eru heitu reitirnir: svęši, žar sem mikil eldvirkni į sér staš, sem er ekki endilega tengd flekamótum. Žaš var įriš 1971 aš Amerķski jaršešlisfręšingurinn W. Jason Morgan kom fram meš kenninguna um möttulstróka (mantle plumes) undir heitu reitunum. Žar meš var komiš fram hentugt lķkan, sem gęti skżrt eldvirkni utan flekamóta. Rętur žessarar eldvirkni eru miklu dżpri en žeirrar sem gerist į flekamótunum. Sumir halda aš möttulstrókarnir sem fęša heitu reitina komi alla leiš frį mörkum möttuls og kjarna, ž.e. į um 2900 km dżpi.
Bygging og žróun jaršskorpunnar undir Ķslandi hefur veriš rannsökuš nś ķ um fimmtķu įr ašallega ķ ljósi hugmynda um eldvirkni į flekamótum. Ég held aš nś séu aš gerast tķmamót į žessu sviši. Žvķ meir sem ég hef kynnst jaršfręši Ķslands, žvķ meir er ég nś sannfęršur um mikilvęgi heita reitsins.
Möttulstrókurinn er sennilega um 100 til 200 km breiš sśla af heitu möttulbergi, sem rķs undir Ķslandi. Hiti sślunnar erša stróksins er um 150oC hęrri en umhverfiš og nįlęgt žvķ um 1300 til 1400oC en ekki brįšinn fyrr en hann kemur mjög nęrri yfirborši. Hįr žrżstingur ķ dżpinu kemur ķ veg fyrir brįšnun.
Nś hafa žeir Ross Parnell-Turner og félagar sżnt framį aš virkni möttulstróksins gengur ķ bylgjum į 3 til 8 milljón įra fresti, eins og sżnt er į mynd žeirra. Streymi efnis ķ möttulstróknum telja žeir hafa veriš allt aš 70 Mg s snemma ķ sögu Noršur Atlantshafsins, en nś er rennsliš um 18 Mg s, eša um 18 tonn į sekśndu. (Mg er megagramm, sem er milljón grömm, og er žaš jafnt og eitt tonn). Žetta er ekki streymi af kviku upp ķ gegnum möttulinn, heldur magn af möttulefni, sem rķs upp til aš mynda heita reitinn. Og rennsliš er sķfellt, sekśndu eftir sekśndu, įr eftir įr, öld eftir öld, milljón įrum saman. Ašeins lķtill hluti af möttulefni skilst frį sem kvika nęlęgt yfirborši og gżs eša storknar sem jaršskorpa. Til samanburšar er straumurinn af efni ķ möttulstróknum undir Hawaķi um 8,7 tonn į sekśndu, eša um helmingi minna en undir Ķslandi. Viš getum žvķ stįtaš okkur nś af žvķ aš bśa į stęrsta heita reit jaršar. Eldvirknin sem nś er ķ gangi og er tengd Bįršarbungu og Holuhrauni er einmitt yfir mišju möttulstróksins og minnir okkur vel į hinn gķfurlega kraft og hitamagn sem hér bżr undir.
Jaršešlisfręši | Breytt s.d. kl. 11:35 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (5)
Ris ķ Bįršarbungu?
11.11.2014 | 17:02
Sķšan į hįdegi hefur sigiš snśsit viš ķ Bįršarbungu og nś er ris. Eru žetta truflanir eša sveiflur ķ GPS męlinum, eša er hér breyting ķ hegšun Bįršarbungu? Ef til vill krķtiskur tķmi fram undan. Risiš viršist vera meir en 1.5 metrar. Ekki er svo aš sjį aš nein breyting hafi oršiš ķ skjįlftavirkni. Ef til vill er žetta ašeins hreyfing ķ ķshellunni, en ekki į botni öskjunnar. Ef til till eru ķsflekar aš haggast og vagga ķ öskjunni.
OK. Skyringin er komin: Vešurstofan hękkaši loftnet GPS męlisins um 1,5 metra. Ekkert aš óttast. Engin breyting.
Jaršešlisfręši | Breytt s.d. kl. 18:14 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (4)
Sambandslaust viš Bįršarbungu
12.10.2014 | 12:06

Er hęgt aš nota sig Bįršarbungu til aš spį fyrir um goslok ķ mars 2015?
11.10.2014 | 15:49
Eins og ég hef bent į ķ sķšustu bloggfęrslu hér, žį er sigiš į ķshellunni yfir öskju Bįršarbungu ekki lķnulegt, heldur kśrva. Sjį myndina sem fylgdi sišasta bloggi. Žaš er aš segja: sigiš hęgir smįtt og smįtt į sér meš tķmanum. Sś kśrva sem passar best viš gögnin er sennilega polynomial kśrva. Athugiš aš sigiš er nś um 12 metrar, sķšan GPS tękiš į mišjum jöklinum tók aš senda frį sér męlingar hinn 12. september. Dóttursonur minn Gabriel Sölvi hefur tekiš gögnin og kemur upp meš eftirfarandi nišurstöšu: Meš žvķ aš athuga falliš sem forritiš hefur myndaš um bestu lķnu hef ég fundiš lįggildi žess:
f(x)=-0,0013x^2+0,4486x-0,3885
d/dx(f(x))=f'(x)=-0,0026x+0,4486
f'(x)=0 ž.ž.a.a 0,0026x=0,4486<->x=172,54
Viš gerum žvķ rįš fyrir aš į 173 degi frį 12. september sé lķklegast aš gosiš muni enda. Sem er held ég ķ mars 2015. Žį mun sigiš hafa oršiš f(172,54)=38,3 eša u.ž.b 38 metrar.
Forsendur fyrir slķkri spį eru žessar: Žaš er kvikužró undir Bįršarbungu, į um 8 km dżpi. Kvikužrżstingur ķ žrónni leiddi til žess, aš kvika braust śt og myndaši kvikugang til noršurs, sem kom upp ķ Holuhrauni. Rennslķ kviku śt śr žrónni hefur dregiš śr žrżstingi inni ķ henni og valdiš sigi į botni öskjunnar fyrir ofan. Meš tķmanum dregur śr žrżstingi og sigiš hęgir į sér, og einnig žar meš minnkar rennsli upp ķ Holuhraun. Žetta er einfaldasta sżnin į atburšarįsina og ekki endilega sś réttasta, en einhversstašar veršum viš aš byrja...
Jaršešlisfręši | Breytt s.d. kl. 16:27 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (3)
Hvaš er framundan ķ Bįršarbungu?
11.10.2014 | 09:55

Hvaš gerist ef gangurinn nęr alla leiš til Öskju?
24.8.2014 | 19:07
Žaš er ljóst aš mikil breyting varš į skjįlftavirkni undir Vatnajökli hinn 23. įgśst. Žį tók skjįlftavirknin mikiš stökk til noršurs, eins og fyrsta myndin sżnir. Hśn er byggš į skjįlftagögnum frį Vešurstofu Ķslands, en lóšretti įsinn į myndinni er breiddargrįšan (noršur). Ašeins skjįlftar stęrri en 2 eru sżndir hér. Žessu samfara er einnig stökk nišur į bóginn, eins og seinni myndin sżnir. Hśn er dreifing jaršskjįlfta ķ tķma og dżpi. Lóšrétti įsinn er dżpiš ķ kķlómetrum undir yfirborši. Undanfarna viku hefur žungamišjan af skjįlftum stęrri en 2 veriš į dżpi ķ kringum 7 til 12 km. En hinn 23. įgśst er virknin mun dżpra, meš flesta skjįlfta af žessari stęrš į bilinu 12 til 15 km. Gangurinn viršist fara dżpra en įšur. Žetta er ekki sś hegšun, sem mašur bżst viš sem undanfara eldgoss. Žaš skal žó tekiš fram aš stęrsti skjįlftinn, 5,3, og mesta śtlosun orku til žessa, var į 5,3 km dżpi og annar 5,1 į 6 km. Žaš vekur athygli manns aš nęr engir skjįlftar eiga upptök dżpri en um 15 km. Hvaš veldur žvķ? Er žaš ef til vill vegna žess, aš į meira dżpi er jaršskorpan oršin svo heit, aš hśn brotnar ekki? Sjįlfsagt eru kvikuhreyfingar aš gerast dżpra en 15 km en viš höfum ekki tólin og tękin til aš sjį žęr.
Kvikugangurinn frį Bįršarbungu heldur įfram aš vaxa, en hefur nś breytt stefnu frį noršaustri til noršurs. Hann stefnir žvķ beint aš megineldstöšina Öskju. Getur hann nįš alla leiš til Öskju? Žaš er ašeins 25 km leiš frį jökulsporšinum į Dyngjujökli og til Öskju. Gangar geta oršiš mjög langir. Tökum nokkur dęmi frį Ķslandi. Skaftįreldar eša Lakagosiš įriš 1783 var sprungugos, sem kom upp ķ gegnum jaršskorpuna śr kvikugangi. Gossprungan sjįlf er um 25 km löng, en allt bendir til aš hśn nįi inn undir Vatnajökul og alla leiš til Grķmsvatna. Kvikan sem gżs ķ Grķmsvötnum er sś sama og kemur upp ķ Lakagķgum. Žaš bendir til aš gangurinn nįi frį kvikužrónni undir Grķmsvötnum og alla leiš til Lakagķga, eša um 70 km veg. Svipaša sögu er aš segja um Eldgjį og Kötlu. Sprungan sem myndar Eldgjį er vitneskja į yfirborši um gang, sem nęr alla leiš til Kötlu. Efnagreiningar sżna aš kvikan śr Eldgjį samsvarar kvikunni ķ kvikužrónni undir Kötlu. Hér mun vera gangur sem myndašist įriš 934, sem er um 55 km langur. Žrišja dęmiš er Askja sjįlf. Įriš 1875 gaus ķ Öskju, en undanfari žess goss var sprungugos ķ Sveinagjį, um 70 km noršur af Öskju. Aftur hjįlpar efnafręšin okkur hér og sżnir aš basaltkvikan sem kom upp ķ Sveinagjį er hin sama og gaus ķ Öskju. Žaš er žvķ aušvelt aš hugsa sér aš nżi gangurinn frį Bįršarbungu gęti nįš til Öskju. Ef žaš gerist, žį er atburšarįsin hįš žvķ hvort gangurinn sker kvikužró Öskju, eša sneišir framhjį. Eitt er žaš sem viš lęrum af hegšun ganganna ķ Lakagķgum 1783, Eldgjį 934 og Sveinagjį 1875, aš kvikan kom alltaf upp į yfirboršiš žar sem gangarnir brutust ķ gegnum jaršskorpuna į lįglendi. Kvikan er žungur vökvi og žaš er ešli hennar aš streyma til hlišar, frekar en upp, svo framalega sem opin sprunga er fyrir hendi. Mestar lķkur eru žvķ į gosi nś, žegar gangurinn skrķšur ķ gegnum jaršskorpuna undir söndunum noršan Dyngjujökuls og sunnan Öskju. Ef hann gżs ekki žar, žį tekur viš noršar mikiš hįlendi Dyngjufjalla, Kollóttudyngju og Ódįšahrauns og ólķklegt aš hann komi upp į yfirborš žar.
Fyrsta kvikmyndin śr Bįršarbungu
18.8.2014 | 17:01
Einn góšvinur žessa bloggs, sem gengur undir nafninu H. Sig, hefur gert fyrstu kvikmyndina, sem sżnir innri gerš Bįršarbungu. Hann hefur sótt gögn um jaršskjįlftavirknina undir Bįršarbungu sķšan į laugardagsmorgun til vefsķšu Vešurstofunnar. Sķšan gerši hann žrķvķddar plott af žessum gögnum og bjó til žessa įgętu kvikmynd. Hśn sżnir dreifingu skjįlftanna ķ tķma og rśmi. Lįréttu įsarnir eru lengd og breidd, en lóšrétti įsinn er km, sem nęr nišur į 25 km. Takiš eftir aš skalinn į lóšrétta įsnum er rśmlega tvisvar sinnum stęrri en į lįréttu įsunum. Myndin teygir žvķ dįlķtiš śr gögnunum uppį viš. Litir į pśnktunum breytast meš tķma, žannig aš elstu skjįlftarnir eru sżndir meš blįum pśnktum, žį gulir, brśnir og žeir yngstu raušir pśnktar. Örin bendir ķ noršur įtt. Slóšin į žessa 3D-mynd er:
http://gfycat.com/FaithfulRipeIntermediateegret
Smelliš į žennan link til aš skoša kvikmyndina. Myndin sżnir mjög vel aš jaršskjįlftarnir mynda hring eša lóšréttan hólk ķ jaršskorpunn undir Bįršarbungu. Žetta styšur algjörlega kenningu Ekströms, sem ég hef bloggaš um hér įšur. Žaš er mjög įhugavert hvernig skjįlftarnir raša sér upp ķ tķma umhverfis tappann. Fyrst viršist ein hliš tappans vera aš brotna, sķšan önnur og svo framvegis, allan hringinn. Žaš er rétt aš benda į, aš stašsetningar į jaršskjįlftum į vef Vešurstofunnar eru mjög misjafnar aš gęšum. Eins og kemur fram žar, žį eru gęšin frį 30 til 99%. Ekki hefur veriš tekiš tillit til žess ķ geršar kvikmyndarinnar. Ef lélegar stašsetningar vęru teknar śt, žį er lķklegt aš śtlķnur tappans verši enn skżrari.
Jaršešlisfręši | Breytt s.d. kl. 19:26 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (4)
Ekström pumpan undir Bįršarbungu
17.8.2014 | 18:06
Megineldstöšin Bįršarbunga er hulin jökli og upplżsingar frį venjulegum jaršfręšiathugunum žvķ ekki fyrir hendi. En jaršešlisfręšin bregst okkur ekki hér.
Nettles og Ekströms į uppbyggingu Bįršarbungu, en lķkan žeirra er byggt į jaršskjįlftagögnum. Ég tek žaš strax fram, aš žetta er žeirra lķkan, en ekki mitt. Samt sem įšur finnst mér žaš athyglisvert og skżra żmsa žętti. Viš skulum žį lķta į žaš sem working model. Göran Ekström er prófessor viš Columbia hįskóla ķ New York og višurkenndur vķsindamašur ķ sinni grein. Ég hef skreytt mynd žeirra hér fyrir ofan meš litum, til aš skżra efniš. Ķ stuttu mįli virkar pumpan žannig: (1) Basaltkvika steymir stöšugt uppśr möttlinum, og safnast fyrir nešst ķ jaršskorpunni (gula svęšiš). (2) Vegna léttari ešlisžyngdar sinnar leitar kvikan upp ķ gegnum jaršskorpuna (rauša örin) og streymir upp ķ grunnt kvikuhólf undir öskju Bįršarbungu. Ef til vill er žessi žįttur aš gerast einmitt nś ķ dag. Ekki er ljóst nįkvęmlega hvar uppstreymiš er. Nettles og Ekström setja žaš undir mišja öskjuna (rauša örin) en žaš gęti veriš vķšar. (3) Kvika safnast fyrir ķ grunnu kvikužrónni meš tķmanum. Kvikužróin pumpast upp. Žaš veldur žrżstingi į jaršskorpuna fyrir ofan og į tappann fyrir nešan. Fyrir ofan kvikužróna veršur landris žegar öskjubotninn lyftist upp. Žvķ fylgja margir grunnir skjįlftar į öskjubarminum, eins og nś gerist. (4) Žrżstingur kvikužróarinnar nišur į viš getur komiš af staš stórum jaršskjįlftum af stęršargrįšunni 5, eins og žeim tķu, sem Nettles og Ekström könnušu ķ greininni 1998. Slķkir jaršskjįlftar gerast žvķ žegar tappinn sķgur nišur og sprungur myndast mešfram hallandi veggjum hans. Žetta er ekki tappi, sem mašur dregur śr flöskunni, heldur tappinn sem mašur rekur nišur ķ flöskuna. Hreyfing į žessum hringlaga og bröttu sprungum er eins og litlu örvarnar sżna. En žrżstingur ķ kvikužrónni getur einnig leitt til eldgosa į brśn öskjunnar, einkum ef svęšisbundiš sprungukerfi eldstöšvarinnar er virkt. Žaš er žvķ samspil milli žrżstings ķ kvikukerfinu og virkni svęšisbundna sprungukerfisins sem skiftir öllu mįli varšandi eldgosin, sem vęru aš öllum lķkindum sprungugos, ef einhver verša.
Lķkan Ekströms af Bįršarbungu er styrkt af jaršfręšiathugunum į öšrum fornum eldstöšvum, eins og žrišja myndin sżnir. Žar er žversniš af slķkri eldstöš, žar sem hringgangar og keilugangar myndast. Hringlaga myndanir eru einmitt algengar ķ rótum megineldstöšva į Ķslandi. Keilugangar mynda til dęmis vel afmarkaša hringi umhverfis Setberg eldstöšina į Snęfellsnesi, eins og ég hef bloggaš um įšur hér: http://vulkan.blog.is/blog/vulkan/entry/1176622/
Žeir verša til žegar kvika žrżstist upp ķ jaršskorpuna ķ mišju eldstöšvarinnar eftir keilulaga sprungum. Einnig eru hringgangar (ring dikes) vel žekkt fyrirbęri ķ eldfjallafręšinni og voru fyrst uppgötvašir ķ rótum fornra eldstöšva ķ Skotlandi, eins og til dęmis į Ardnamurchan skaga. Ef til vill er stórbrotnasta kerfi af hringgöngum aš finna ķ Sahara eyšimörkinni. Žar er Richat hringurinn ķ Mauritanķu, um 30 km ķ žvermįl, eins og sżnt er į myndinni hér. Hér hefur oršiš svo mikiš rof, aš hringarnir eru komnir fram į yfirborši. Hringgangar myndast einmitt žegar hringlaga spilda eša tappi af jaršskorpu sķgur nišur, eins og Ekström stingur uppį fyrir Bįršarbungu. Žegar tappinn sķgur, žį leitar kvika inn ķ hringlaga sprungurnar og storknar žar sem hringgangar. En bęši hringgangar og keilugangar geta innihaldiš mikiš magna af kviku, ekki sķšur en kvikužróin, sem kann aš vera ofanį tappanum. Stóru gosin verša žegar svęšisbundin glišnun veršur ķ jaršskorpunni į slķku svęši. Žegar svęšisbundiš sprungukerfi veršur virkt og sker megineldstöšina, žį er hętt viš stórfelldu kvikuhlaupi til hlišar śt frį grunnu kvikužrónni og sprungugosum į lįglendi ķ grennd. Slķk sprungugos, sem eru beint tengd Bįršarbungu, eru til dęmis gķgaröšin sem nefnist Vatnaöldur og Veišivötn.
Órói ķ Bįršarbungu
16.8.2014 | 06:35


Jaršešlisfręši | Breytt s.d. kl. 16:20 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (7)