Stóra gosið í Tianchi eldfjalli var samtíma Eldgjárgosinu

 

Ég hef fjallað hér fyrir neðan um Tianchi eldfjall, sem er á landamærum Kína og Norður Kóreu. Risastóra sprengigosið, sem varð þar hefur verið talið frá árunum um 965 til 1000 Anno Domini.  Nú hafa verið gerðar fimmtíu góðar aldursgreiningar með geislakolaaðferð  á koluðum trjábút, sem finnst í gjóskuflóði frá gosinu.  Þær gefa aldur frá 921 til 941 AD.  Þrjátíu og tvær aðrar aldursgreiningar á öðrum trjábút gefa aldurinn 921 til 942 AD.  Nú er því talið að gosið hafi orðið annað hvort um haustið 938 eða vorið 939 AD.  Gosið mikla, sem myndaði Eldgjá og Landbrotshraun er talið hafa orðið árið 934 AD en hefur aldrei verið nákvæmlega tímasett.   Þetta er eitt af stórgosum Íslandssögunnar, ef til vill það stærsta, með allt að 18 rúmkílómetra af kviku. Það er um helmingur af gosmagni  því, sem kom upp úr Tianchi á sama tíma.  Í ískjörnum, sem boraðir hafa verið á Grænlandi, kemur fram mikið brennisteinslag í ísnum á um 272 metra dýpi undir yfirborði jökulsins.   Brennisteinsmagnið og einnig klór innihald íssins á þessu dýpi er sýnt í fyrstu myndinni fyrir ofan. Þar er greinilegur tindur í línuritinu, sem er vafalaust tengdur eldgosi – eða eldgosum.  Lóðrétti ásinn á línuritinu er magn af brennisteini og klór í ísnum.  Hæsti toppurinn er í kringum árið 938 e.Kr. Jöklafræðingar telja að brennisteinslagið sé frá eldgosi, sem var árið 938 og er skekkjan talin aðeins um 4 ár á þessari aldursákvörðun.  Þeir skelldu skuldinni beint á Eldgjá, en nú verður að endurskoða það í ljósi nýrra upplýsinga um Tianchi gosið mikla.  Allar líkur eru á, að Tianchi og Eldgjá hafi gosið nær samtímis. Er því brennisteinstoppurinn í ískjörnum sennilega frá báðum þessum gosum.  Það skýrir einnig fremur kísilrík glerkorn, sem finnast í þessu lagi í ísnum og passa ekki við efnasamsetningu kvikunnar úr Eldgjá.  Nú er ekki lengur hægt að kenna Eldgjá einni um óvenjulegt veðurfar á norðurhveli á miðri tíundu öldinni, heldur er líklegt að Tianchi sé sökudólgurinn. Hvað segir sagan um þetta tímabil? Michael McCormick og félagar hafa einmitt kannað það mál. Þar kemur í ljós að vetrarnir árin 939 og 940 voru með þeim hörðustu í Hollandi, Belgíu, Svisslandi, Írlandi og víðar.  Hungursneyð ríkti, búpeningur féll, ár og vötn lagði.  Þetta er ekki í fyrsta sinn, sem við höfum kennt einu íslensku gosi um, þegar annað og fjarlægt stærra gos átti sökina, eða var meðsekt. Ofarlega í huga er sprengigosið í Asama eldfjalli í Japan árið 1783.  Það var samtíma Skaftáreldum, þegar jarðsprungan mikla myndaðist sem skapaði Lakagígana.  Þegar Móðuharðindin ríktu á Íslandi þá gekk mesta hungursneyð sögunna yfir Japan vegna áhrifa Asama gossins þar í landi. Það er Temmei hungursneyðin. 

Tianchi eldfjall

Á landamærum Kína og Norður Kóreu er stórt eldfjall sem ber nafnið Tianchi eða Changbai. Það er vissulega nokkuð skáldlegt eða þjóðsagnarlegt að hafa virkt eldfjall á landamærum og minnir óneitanlega á Hringadrottnasögu.  Hér varð eitt stærsta sprengigos, sem orðið hefur síðustu árþúsundin.  Gosið var rétt um árið 1000 (ef til vill 965 AD) og er talið hafa framleitt allt að 30 rúmkílómetra af kviku. Sumir telja að gosmagnið hafi jafnvel verið 120 rúmkílómetrar. Askan dreifðist til austurs, yfir Japan og víðar.  Á síðari öldum er aðeins gosið í Tambora í Indónesíu árið 1815 stærra, en þar komu upp um 100 rúmkílómetrar af kviku.  Tianchi er nú askja, sem er um 5 km í þvermál og í henni er fagurt vatn um 373 metrar á dýpt.  Kóreumenn kalla það Vatn Hins Himneska Friðar og eldfjallið nefna þeir Paektu.  Það er jafn helgt í Kóreu eins og Fuji er í Japan.  Þjóðsögnin segir að fyrsti forseti Norður Kóreu, Kim Il-sung (1912-1994) hafi risið upp úr vatninu við fæðingu.  Fyrsta myndin sýnir þá feðgana Kim Il-sung og Kim Jong Il (1941-2011)  á bakka öskjuvatnsins.  Landamærin við Kína liggja þvert yfir öskjuvatnið, frá austri til vesturs, og hafa Kínverjar fylgst nokkuð vel með hegðun eldfjallsins.  Það er full ástæða til þess, þar sem mikil hætta er af eðjustraumum frá næstu gosum. Tianchi gaus aftur árið 1903. Undanfarin ár hefur órói komið fram á jarðskjálftamælum á eldfjallinu, einkum árin 2002 til 2006.  Þá virtist kvikuinnskot vera að koma sér fyrir á um 5 km dýpi og færðist síðan ofar, ásamt vaxandi gas útstreymi.  Ekki varð þó gos í þetta sinn.   Seinni myndin sýnir ferðamenn á barmi öskjunnar, en þeir standa á mjög þykkri gjóskuflóðsmyndun, sem er sennilega frá gosinu mikla árið 1000.  En hvers vegna er eldfjall staðsett inni á meginlandi Asíu, þar sem ekki eru sjáanleg flekamót?  Það eru skiftar skoðanir um það.  Eitt er víst að möttullinn djúpt undir Tianchi eldfjalli er nokkuð óvenjulegur og ef til vill er fjallið á heitum reit, eins og Ísland.  Hins vegar getur eldvirknin hér verið tengd uppstreymi í möttlinum, sem orsakast af hreyfingum á sigbeltinu undir Japan.  Alla vega er hér risastórt eldfjall, sem bera verður að hafa miklar gætur á. 

Kvikuinnskot undir Eyjafjarðarál?

Í tengslum við jarðskjálftaumbrotin í Eyjafjarðarál hef ég heyrt jarðvísindamenn velta því fyrir sér í fjölmiðlum að hér gæti kvikuinnskot hafa átt sér stað, en annar fræðingurinn benti á að hér eru ekki nein vegsummerki um eldgos á hafsbotni.  Nú ætla ég að reyna að sýna fram á hvað felst í þessum staðhæfingum í sambandi við Eyjafjarðarál.  Dýpi álsins þar sem skjálftarnir koma fram er um  500 metrar, eins og kom fram á korti af Eyjafjarðarál í fyrra bloggi mínu um þetta svæði.  Þar undir er um 3 til 4 km þykkt lag af sjávarseti.  Sennilega er það set mest sandur og leir, sem hefur borist til hafs við rof á landi. Setlögin eru ókönnuð, en þau eru sennilega runnin í sandstein eða leirstein, nema efsti hlutinn, sem er enn sandur og leir.  Eyjafjarðaráll er sigdalur, sem er að gliðna vegna flekahreyfinga. Flekamótin ná alla leið niður í möttul og basaltkvika mun því rísa upp um flekamótin og inn í setlögin. En basaltkvika hefur nokkuð hærri eðlisþyngd en setlögin. Þá myndast ástand eins og það, sem er sýnt á fyrstu myndinni fyrir ofan. Á einhverju dýpi er eðlisþyngd basaltkvikunnar svipuð og setsins. Á því dýpi hættir kvikan að rísa og dreifist til hliðanna til að mynda kvikuinnskot, sem er sýnt með rauðri línu á myndinni, eins og lítið eldfjall INNI í setlögunum.  Þetta er fyrirbærið sem jarðfræðingar kalla density filter, og hefur þær afleiðingar að hin eðlisþunga basaltkvika kemst ekki upp á hafsbotninn til að gjósa neðansjávar, heldur myndar kvikuinnskot inni í setinu.  Slíkt kvikuinnskot gerist hvað eftir annað á flekamótunum og myndar þá einskonar jólatré inni í setinu, eins og sýnt er á annari myndinni. Aðal skilaboðin eru þau, að kvikan kemst ekki upp í gegnum setlögin með léttari eðlisþyngd og getur því ekki gosið á yfirborði.  Er þetta að gerast undir Eyjafjarðarál í dag?  Enginn veit, en líkurnar eru miklar, að mínu áliti.  En ef svo er, þá er eitt víst: hitinn frá kvikuinnskotum er svo mikill að hitastigull í setinu verður hár og þar með breytist öll olía í setinu í metan eða jafnvel í gagnslaust koltvíoxíð og vatn.  Ekki gott fyrir þá sem vilja finna olíu hér á landgrunninu.  Frekari skilningur á slíkum kvikuinnskotum fæst með því að ákvarða með borun hver eðlisþyngd setsins er á hverju dýpi, eins og sýnt er á síðustu myndinni. Þar er eðlisþyngd basalts sýnd með grænu brotalínunni en bláa og svarta línan sýna tvö dæmi um eðlisþyngd setlaganna, sem ávalt minnkar þegar ofar kemur í setinu. Ég tek eftir því að órói hefur verið nokkur á jarðskjálftamælum í grennd við Eyjafjarðarál. Er það vísbending um kvikuhreyfingu? Ég veit ekki.

 

Sánkti Helena gosið árið 1980: Nýtt listaverk í Eldfjallasafni

Einn dag í sumar komu kurteis og vingjarnleg amerísk hjón inn í Eldfjallasafn í Stykkishólmi.  Hann kvaðst vilja færa mér eldgosamynd að gjöf og dró upp úr tösku sinni þetta fágæta og einstæða verk.  Hann er Roger A. Werth, ljósmyndari og blaðamaður í Washington fylki í Bandaríkjunum.  Hinn 18. maí árið 1980 tók hann frægustu eldgosaljósmynd allra tíma, á fyrstu mínútum sprengisossins í Sánkti Helenu eldfjalli.  Næsta dag var myndin á forsíðum allra dagblaða Bandaríkjanna og skömmu síðar á forsíðum Time, Newsweek, Life, National Geographic og fjölda tímarita um heim allan.   Myndin hlaut Pulitzer Prize verðlaunin sem besta blaðaljósmynd ársins. Roger sagði mér alla söguna þennan dag í Eldfjallsafni.  Gosið hófst klukkan 8:32 ð morgni.  Hann starfaði í bænum Longview, skammt frá Sánkti Helenu og stökk strax upp í flugvél til að mynda gosið.  Hann valdi að fljúga sunnan við fjallið, þar sem gjóskustrókurinn sást mun betur.  Að norðan verðu var gjóskuflóð í gangi, sem gerði alla flugumferð hættulega. Þarna horfir hann beint inn í miðjan mökkinn, en hæð hans náði 18 km fyrir ofan eldfjallið þegar gosið náði hámarki. Gosið í Sánkti Helenu er eitt af frægustu gosum seinni tíma.  Frægðin stafar first og fremst af því að þetta er fyrsta gosið innan Bandaríkjanna á meginlandi Ameríku í langan tíma, fyrir utan Alaska.  Samt sem áður var gosið alls ekki stórt. Heildarmagn gosefna, sem kvika, var um 0,5 rúmkílómetrar, sem er heldur minna en Surtseyjargosið árið 1963 til 1968, en um tíu sinnum meira en gosið í Eyjafjallajökli árið 2010.  Nú er mynd Rogers til sýnis á áberandi stað við innganginn í Eldfjallasafni.

Tagldarhellir

Vatnafell er gömul eldstöð á  Vatnaleið á Snæfellsnesi,  og  skilur fjallið á milli Hraunsfjarðarvatns fyrir vestan og Baulárvallavatns fyrir austan.  Vatnafell myndaðist í basalt eldgosi fyrir um 400 þúsund árum.  Ég hef áður bloggað hér um myndun þess í sambandi við myndun þriggja stöðuvatnanna á þessu svæði. Er Vatnafell  að mestu gert úr stuðluðu basalti, með móbergskápu undir.  Basaltið er óvenjulegt fyrir að hafa risastóra kolsvarta kristalla af pyroxen, sem geta verið margir cm á lengd.  Undir hömrum austan í Vatnafelli eru þrír hellar og er sá syðsti stærstur. Staðsetning hans er sýnd með rauða hringnum á fyrstu myndinni, sem er tekin yfir Baulárvallavatn.  Til hægri á myndinni er móbergstindurinn Horn.  Hellarnir í Vatnafelli hafa myndast þar sem rof hefur fjarlægt mýkri jarðlög undir basaltberginu.  Það er fremur auðvelt að komast að öllum þessum hellum, upp brattar og mjög grýttar skriður austan í fellinu. Syðsti og stærsti hellirinn nefnist Tagldarhellir og er við hann kennd þjóðsaga.  Sögnin um hellinn er varðveitt í Illuga söguTagldarbana.  

Ein sögupersónan er Helgi, sem bjó á Helgafelli.  Hann fékk til liðs við sig Illuga, hraustan og ungan mann sunnan af Mýrum, til að drepa tröllið Dofra, sem bjó í helli einum á Vatnsheiði og er hann nefndur Dofrahellir  Ekki er mér kunnugt um staðsetningu hans.  Illugi var Þórisson, en faðir hans var Þórir Þorfinnsson og móðir Sæunn, dóttir Skallagríms Kveldúlfssonar og er hann þá systursonur Egils Skallagrímssonar.   Er því ekki að furða að hér var á ferð mikill kappi.  Bardaginn við Dofra leiddi Helga til bana, en Illugi fékk eftir hann jörðina Helgafell og bjó þar.   Síðar háði Illugi mikla baráttu við flagðkonuna Tögld í Tagladarhelli.  Hér skýtur nokkuð skökku við í frásögnum.  Í Illugasögu Tagladarbana fer bardaginn við Tögld fram í einni utanför Illuga, en í sögn sem er varðveitt í þjóðsögum Sigfúsar Eymundssonar (1899) fer orrustan í Tagladarhelli fram á Snæfellsnesi. Illugi kom tröllskessunni fyrir kattarnef að lokum, en sumir telja að skrímslið sem sést hefur í Baulárvallavatni sé Tögld afturgengin. Það er ekki hlaupið að ríma á móti orðinu Tögld, en þessi vísa fylgir þjóðsögninni:

 

Eg er að tálga horn í högld,

hagleiksmenntin burt er sigld.

Illugi deyddi tröllið Tögld,

trúi' eg hún væri brúnaygld.

Lóndrangar

Þegar ekið er suður fyrir Snæfellsjökul, þá rísa Lóndrangar eins og seglskip úr hafinu, fast við ströndina fyrir sunnan Malarrif. Drangarnir tveir hafa lengi vakið athygli. Samkvæmt Eggert Ólafssyni og Bjarna Pálssyni (1774) er þeirra getið í Landnámu. Lóndranga er einnig getið á eftirminnilegan hátt í kvæði Helgu, dóttur Bárðar Snæfellsáss, sem hún kveður til forna þegar heimþrá sækir á hana á Grænlandi. Í kvæðinu telur hún upp helstu örnefni umhverfis fæðingarstað sinn undir Jökli: 

 

Sæl væra ek, 

ef sjá mættak  

Búrfell, Bala,

báða Lóndranga,

Aðalþegnshóla

ok Öndvert nes

Heiðarkollu  

ok Hreggnasa,

Dritvík ok möl  

fyr dyrum fóstra.

 

Lóndrangar hafa fleirum orðið yrkisefni og til dæmis orti Símon Dalaskáld:

 

Um Lóndranga yrkja má

eru þeir Snæfells prýði,

yzt við tanga út við sjá

aldan stranga lemur þá.

 

Hvaða lón er það, sem nafnið Lóndrangar vísar til? Eru það ef til vill Djúpulón, um 5 km vestar á ströndinni? Lóndrangar eru tveir gígtappar 75 og 60 m háir. Þeir eru leifar af basalt eldstöð, sem hefur verið virk hér í sjó eða fast við ströndina, sennilega í lok ísaldar. Eldvirknin hefur byrjað í sjó og samspil heitrar kviku og hafsins hafa valdið gufusprengingum, sem tættu í sundur kvikuna, mynduðu ösku og gjall, sem féll umhverfis gíginn og myndaði móberg. Í lok gossins var eftir basalt kvika í kverkum gíganna tveggja, sem storknaði og myndaði stuðlað basalt berg. Síðan hefur brimið brotið niður meiri hlutann af gígunum. Vestari drangurinn er allur úr stuðluðu basalti, en sá austari og hærri hefur flóknari innri gerð. Neðri hluti hans er stuðlað basalt og tvær æðar af því skjótast uppí móbergið fyrir ofan. Efri hluti austari drangans er eingöngu úr móbergi. Lóndrangar hafa verið stakir klettar í hafinu undan suður strönd Snæfellsjökuls. Síðan hafa þrjú hraun frá Jöklinum teygt sig suður og náð að umkringja drangana að nokkru leyti og tengja þá við meginlandið. Hærri drangurinn var klifinn af Ásgrími Böðvarssyni, Vestmannaeyingi, á Hvítasunnu árið 1735. Ásgrímur þessi var afbrotamaður.  Hann hafði áður verið sakfelldur fyrir hnupl í Eyjum og gerður brottrækur þaðan. Síðar var hann viðriðinn innbrot og þjófnað í verzlunarhúsi í Ólafsvík árið 1736. Þetta var stórþjófnaður, 200 ríkisdalir og 30 vættir af varningi. Verslunarhús stóðu löngum mannlaus að vetrinum. Þetta notfærði Ásgrímur sér veturinn 1736, braust inn í búðina og hafði þaðan stórfé.  Var hann 23 ára þegar innbrotið var framið. Ásgrímur náðist síðar í Trékyllisvík en komst aftur undan og tókst að flýja. Aldrei sást til hans síðan og hefur hann ef til vill komist um borð í erlenda duggu og sloppið úr landi. Minni drangurinn var klifinn árið 1938. Sjóbúðir voru fyrrum rétt sunnan við stóra drang. Hér gengu eitt sinn 12 skip á vorvertíð og var Drangsvogur lendingin, rétt fyrir austan drangann. Merki um útræði má enn sjá, rústir sjóbúða fiskireiti og garða í hrauninu.  

Myndin til hægri er eftir Kjartan Pétur Sigurðsson (2005), tekin úr fisflugvél yfir Lóndröngum. Hér sést basalt undirstaða dranganna vel og einnig brúna móbergið, sem myndar efri hluta hærri drangsins til hægri.

 

 

Söguleg hraun í grennd við höfuðborgina

Árið 2011 gerðu Almannavarnir áhættumat fyrir höfuðborgarsvæðið. Þar er fjallað um eldgos aðeins á hálfri síðu!  En ágætt kort fylgir með skýrslunni, sem sýnir útbreiðslu hrauna á höfuðborgarsvæðinu, og þar á meðal sögulegra hrauna, eða hrauna sem hafa runnið síðan land byggðist. Myndin er hér til hliðar og það er vel þess vert að skoða hana náið.  Á kortinu eru sögulegu hraunin sýnd með svörtum lit, þar á meða Kapelluhraun, en dökkgráu hraunin eru forsöguleg, eða yngri en um tíu þúsund ára. Rauðu línurnar eru sprungur eða misgengi vegna skorpuhreyfinga og gliðnunar.  Í jarðfræðinni hefur mér reynst vel ein almenn regla: þar sem ung hraun hafa runnið, eru miklar líkur á að önnur hraun bætist ofaná í framtíðinni.  Hraun drepa engann, en þau jafna byggð við jörðu, eins og við minnumst vel frá gosinu í Heimaey árið 1973.  Sum af þessum svörtu og sögulegu hraunum eiga rætur að rekja til eldstöðvarinnar sem er tengd Krýsuvík.

Hvað er að gerast undir Krýsuvík?

Ef til vill er ykkur farið eins og mér, að þið hafið heyrt nýlega um jarðhræringar undir Krýsuvík í fjölmiðlum, en verið engu nær. Hér er sumt af því sem ég hef rekist á varðandi þetta merkilega svæði á Reykjanesskaganum. Krýsuvík er megineldstöð, með sprungukerfi eða sprungurein sem teygir sig frá Selatöngum í suðri til Heiðmerkur í norðaustri, eins og fyrsta myndin sýnir. Græna línan á myndinni sýnir mörk háhitasvæðisins. Krísuvíkurkerfið liggur því næst höfuðborgarsvæðinu af öllum virkum eldfjallakerfum landsins. Sprungugos í norðurhluta Krísuvíkurkerfisins geta því hugsanlega komið upp í Heiðmörk eða í grennd við Elliðavatn. Það er því full ástæða til að kynna sér og fylgjast náið með því sem gerist í Krýsuvík. Krýsuvíkureldar geisuðu á 12. öld, en þá rann Ögmundarhraun, Kapelluhraum og Gvendarselshraun sennilega í sömu goshrinu, sennilega árið 1151 og voru eldsupptökin í um 25 km langri sprungu í Móhálsadal. Um þetta svæði má til dæmis fræðast frekar á vef ISOR, þar sem frábært jarðfræðikort er að finna, hér: http://isor.is/efni/ahugaverdir-stadir-jardfraedikort-af-sudvesturlandi    Þær Sigrun Hreinsdottir og Karolina Michalczewska við Háskóla Íslands hafa fjallað um niðurstöður frá fimm GPS mælistöðvum á Krýsuvíkursvæðinu undanfarin ár. Snemma árið 2009 byrjaði landris í Krýsuvík og hélt því áfram til hausts, en þá byrjaði land að síga til vorsins 2010. Í apríl 2010 hófst landris á ný. Þessar skorpuhreyfingar, sem einnig hafa veið mældar með radar, virðast eiga uppruna sinn að rekja niður á um 4 til 5 km dýpi í jarðskorpunni, en landris hefur á tímum verið yfir 5 cm á ári, mest í grennd við Seltún. Samtímis landrisinu hafa jarðskjálftar verið tíðir, en færri þegar landsig verður. Stærsta hrinan var í febrúar árið 2011, þegar átta skjálftar voru af stærðargráðunni 3 og sá stærsti var 4.2.  GPS gögnin varðandi landris má sjá hér:http://strokkur.raunvis.hi.is/~sigrun/KRIV.html   Myndin til hliðar sýnir lóðréttu hreyfinguna í Krýsuvík frá árinu 2007 til þessa árs, eins og fram kemur í GPS mælingum Háskóla Íslands.  Sveiflurnar í landrisi koma vel í ljós, en svo virðist sem í heildina sé land að rísa um eða yfir 2 cm í Krýsuvík undanfarin fimm ár. Hver er orsökin? Líklegast er að hreyfingin eða þenslan sé vegna hreyfingar á einhverjum vökva, annað hvort tengdum jarðhita eða hraunkviku, eða þá myndun á gaspúða, eins og þegar suða myndast í jarðhitakerfinu. Einn möguleikinn er því að basaltkvika sé að safnast fyrir undir Krýsuvík. Það væri þá líklegast kvika sem streymir upp frá möttli jarðar, sem til dæmis getur myndað bergganga, eða innskotslög undir Krýsuvíkursvæðinu. Ekki er útilokað að slík kvika geti ratað inn í sprungusveim Krýsuvikurkerfisins, og þannig fundið sér leið í norðaustur átt, eins og gerðist árið 1151, þegar sprungan gaus fyrir ofan Hafnarfjörð og Kapelluhraun rann.

Hneykslið um Náttúruminjasafn Íslands

Í öllum menningarlöndum eru náttúrufræðasöfn og vísindasöfn mikilvægur þáttur í menningarstarfsemi þjóðar. Þau eru einn meginn tengiliðurinn milli hins forvitna almennings og vísindamanna eða sérfræðinga, sem vilja veita fólkinu fróðleik og aðgang að furðum og dásemdum vísindanna. Á Íslandi er náttúruminjasafni svo lítið sinnt að það er reyndar þjóðarskömm. Ef til vill er þetta ástand aðeins ein sönnunin í viðbót að íslensk stjórnvöld virðast ekki telja vísindi vera hluta af menningarstarfsemi. Að nafninu til og samkvæmt lögum eigum við þrjú svokölluð höfuðsöfn: Þjóðminjasafn, Listasafn Íslands og Náttúruminjasafn Íslands. Vel hefur verið hlúið að Þjóðminjasafni, sem er með um 50 starfsmenn og veglegt húsnæði. Einnig fer nokkuð vel um Listasafn Íslands með um 17 starfsmenn. Hins vegar virðist nú búið að gefast upp með hugmyndina um Náttúruminjasafn Íslands, sem hafði tvo starfsmenn og hafði reyndar ekkert opið sýningarsvæði. Nú hefur verið ákveðið í mennta- og menningarmálaráðuneytinu að skipa ekki í stöðu safnstjóra Náttúruminjasafns Íslands. Þar með er safnhugmyndin komin í algjöran dvala. Tilkynning um þetta efni barst út á netinu nú í vikunni frá fyrrum safnstjóra, en það vekur furðu að ekkert hefur verið fjallað um málið í fjölmiðlum. Það er því vel þess vert að rifja upp dálitla sögu. Árið 1947 færði Hið Íslenska Náttúrufræðifélag ríkinu að gjöf mikið safn af gripum og skjölum sem félagið hafði eignast. Þetta var kjarninn að Náttúrugripasafni Íslands, sem fyrst var til húsa í Safnhúsinu á Hverfisgötu og síðar lengi inni á Hlemmi í Reykjavík, þar til því var endanlega lokað vorið 2008. Á meðan hafði starfsemi þróast þannig að Náttúrufræðistofnun Íslands var mynduð og heyrir hún undir umhverfisráðuneyti. Virðist svo sem að sú stofnun hafi haldið nær öllum gripum þeim sem fyrrum voru í vörslu gamla Náttúrugripasafnsins og einnig starfsmönnum. En nú byrjar vitleysan. Árið 2007 voru gerð lög um Náttúruminjasafn Íslands, sem heyrir undir menntamálaráðherra. Þetta átti að verða eitt af þremur höfuðsöfnum þjóðarinnar. Á meðan hefur Náttúrufræðistofnun blómgast, en nær ekkert var hafist að við uppbyggingu Náttúrufræðasafns Íslands. Safneign Náttúrufræðistofnunar er hins vegar orðin mikil. Nú eru til dæmis talin rúmlega 260 þúsund tegundasýni í dýrasafni þess, steina- og steingervingasafnið hefur að geyma um 30 þúsund sýni, borkjarnasafnið geymir um 20 þúsund lengdarmetra af borkjörnum og í plöntu- og sveppasöfnum Náttúrufræðistofnunar Íslands eru samtals um 160 þúsund eintök af íslenskum plöntum. Auk þess var Náttúrufræðistofnun falið í lögum frá 1993 að varðveita náttúrugripi, ritsmíðar og önnur gögn í vísindalegum heimildasöfnum og byggja upp aðgengilegt gagnasafn með sem fyllstum heimildum um íslenska náttúru. En þótt Náttúrufræðistofnun hafi verðmætt safn íslenskrar náttúru, þá er hér ekki safn sem almenningur hefur aðgang að, né sýningarsalir og annað húsnæði sem gera kleift að flytja boðskapinn og upplýsingar um íslenska náttúru til skólabarna, áhugamanna og alþýðu. Það er fyllilega ljóst að stjórnvöld hafa algjörlega klúðrað þessu máli og gert stór mistök í skipulagningu við myndun á þessum tveimur stofnunum. Önnur þeirra er virk og blómgast, en hin er nú nær dauð. Í nýrri skýrslu Ríkisendurskoðunar kemur fram að Náttúruminjasafnið uppfyllir hvorki lögbundnar skyldur sínar sem safn né höfuðsafn.
Ef Ísland ætlar að státa af því að vera menningarland í nútíma skilningi, þá er greinilega þörf á því, enn einu sinni, að skapa heilsteypta stefnu um náttúruminjasafn, eða sambærilega stofnun sem myndar tengilið milli vísindanna og almennings og miðlar vísindaþekkingu. En það er alls ekki ljóst að hefðbundið náttúruminjasafn sé lausnin, þar sem fjallað er um öll eða flest svið náttúrunnar. Ef til vill er skynsamara að skapa sérhæft safn, sem vísar til sérstöðu íslenskrar náttúru og umhverfis okkar. Hér á ég einkum við eldfjöllin, loftslagsbreytingar, hafið og jökla. Við þurfum safn þar sem börn, erlendir ferðamenn og aðrir gestir verða hrifin af sérstökum og oft einstökum þáttum íslenskrar náttúru, og sækja sér frekari fróðleik um mikilvæga þætti í umhverfi okkar.
Ég hef áður fjallað um klofninginn milli vísinda, lista og annara þátta menningar, og má lesa um það hér: http://vulkan.blog.is/blog/vulkan/entry/1092887/ Við verðum að efla þátt vísindanna í menningarþjóðfélagi okkar, og styrkja tengslin milli almennings og vísindastofnana, eins og söfn geta gert best.

Tindfjallajökull - Stærsta gosið á Íslandi?

Ég gekk á Tindfjallajökul í blíðu veðri nú í vikunni og naut mikillar náttúrufegurðar þar.  Þótt Tindfjallajökull sé sennilega eitt óþekktasta og minnst kannaða eldfjallið á Íslandi, þá er það einmitt sú eldstöð sem hefur fætt af sér stærsta gosið sem við vitum um hér á landi. Það voru reyndar ekki jarðfræðiathuganir á landi, heldur rannsóknir á setlögum á hafsbotni suður í Atlantshafi árið 1941 sem gáfu fyrstu vísbendingar um mikið sprengigos á Atlantshafssvæðinu á ísöld. Frekari kannanir sýndu að það má rekja mikla  öskudreif á hafsbotni allt frá svæðinu fyrir norðan Azoreyjar og til Íslands og hlaut hún nafnið Ash Zone-2.  Síðan sýndum við fram á árið 1998 að efnasamseting á gleri eða tinnu í öskunni er sú sama og í gjóskuflóðsmyndun sem finnst í Þórsmörk, en hún er komin úr Tindfjallajökli.  Þá aldursgreindum við bergið í Þórsmörk sem er komið úr Tindfjallajökli og reyndist það vera frá sprengigosi sem varðfyrir um 54 þúsund árum síðan. Askan frá þessu gosi finnst einnig í  Grænlandsjökli, og hefur aldur gossins verið áætlaður um 57þúsund ár samkvæmt því. Við áætlum að heildarmagn gjósku frá þessu gosi, bæði í sjó og á landi, sé ekki innan við 20 km³.  Þegar Tindfjallajökull gaus, þá var Ísland að mestu hulið jöklum. Gjóskan streymdi sem gjóskuflóð yfir jökla og yfir láglendi, á haf út.  Gjóskufall var mikið á hafísinn umhverfis landið. Ísinn rak til vesturs og suðurs, út í Atlantshafið, og bar á yfirborðinu gjóskuna frá Tindfjallajöklis em töluvert öskulag.  Ísinn rak sunnar þar til hann bráðnaði nokkuð fyrir norðan Azoreyjar og askan féll til botns, og blandaðist venjulegu sjávarseti.  Í dag eru mestu vegsummerkin eftir gosið form og lögun Tindfjalla. Eins og sést á myndinni eftir Odd Sigurðsson, er greinileg hringlaga askja í fjallinu, og hefur hún sennilega myndast við þetta stórgos.   Tindfjallajökull er alls ekki dauður í öllum æðum.  Hér varð til dæmis jarðskjálftahrina árið 2000 og sumarið 2001. Jökullinn er um 15 ferkílómetrar og er talinn vera um 50 til 150 m á þykkt, en hann þynnist og minnkar stöðugt.