Eyjafjallajökull og flugið: Var Lokun Norður Atlanshafsins ekki réttmæt?

Dagana 15. og 16. september 2010 var haldin alþjóðaráðsefna í Keili á Keflavíkurflugvelli um áhrif eldgossins í Eyjafjallajökli á flugsamgöngur.  Það er best að byrja á því að taka strax fram, að ekkert slys varð í lofti af völdum gossins, og einnig er það mikilvæg staðreynd að ENGIN farþegaþota varð fyrir neinum áhrifum sökum eldfjallaösku frá gosinu.  Mér þótti þetta merkar upplýsingar, en auðvitað auðskildar, þar sem nær öllum farþegaþotum á þessu svæði var lagt og þær teknar úr umferð í lengri tíma.  Alls voru um 300 þáttakendur frá ýmsum löndum á ráðstefnunni, og þar á meðal yfirmenn helstu flugyfirvalda, fulltrúar flugfélaga, jarðvísindamenn, veðurfræðingar, og einnig fulltrúar fyrirtækja sem smíða þotuhreyfla. Ég tók þátt í ráðstefnunni, flutti fyrirlestur um sprengigosið, og stýrði þeim hluta fundarins sem fjallaði um eldgos.  Það er nú vel ljóst að langmesta hættan fyrir þotur í sambandi við eldgos er aska sem sogast kann inn í þotuhreyfilinn, en hún bráðnar þar og myndar glerhúð sem stíflar inntak fyrir eldsneyti og súrefni.  Af þeim sökum kann að drepast á hreyflinum, eins og gerst hefur í sambandi við sprengigos í Indónesíu árið 1982 og í Alaska árið 1989. 

Á tímabilinu frá 15. til 21. apríl tóku yfirvöld sem ráða flugstjórn í Evrópu þá ákvörðun að loka og leggja niður nær allar flugsamgöngur  yfir Norður Atlantshaf og í Evrópu.  Þetta voru viðbrögð yfirvalda við sprengigosinu í Eyjafjallajökli sem hófst  hinn 14. apríl.  Yfir 104 þúsund flugum var aflýst, um 10 miljón farþegar voru strandaglópar víðs vegar um Evrópu og í Norður Ameríku, flugfélögin töpuðu um $1.7 miljörðum,  313 flugvellir voru lokaðir,  aðeins um 20% af flugsamgöngum í álfunni voru enn í gangi, og tekjutap flugvalla var yfir $317 miljónir.  Þetta er mesta áfall sem flugsamgöngur hafa orðið fyrir í heiminum síðan flugvélin var uppgötvuð af Wright bræðrunum árið 1903.  Það er líklegt að áhrifin af þessarri truflun á flugsamgöngum á efnahag heims séu ekki innan við $5 miljarðar.  Var þetta nauðsynlegt eða voru þetta röng viðbrögð?  Eldgosið í Eyjafjallajökli og askan í loftinu var alvarlegur raunveruleiki, en voru viðbrögð yfirvalda rétt og réttmætanleg, eða voru gerð stórfeld og mjög dýrkeypt mistök?  Í upphafi kom yfirlýsing frá flugstórn Evrópu að ekkert mætti fljúga innan svæðisins ef minnsti vottur um ösku væri fyrir hendi: “zero tolerance”.  Var það ef til vill allt of ströng regla?  Auðvitað er öryggi mikilvægasta atriði flugsins, en margir þáttakendur á ráðstefnunni litu svo á að lokunin hefði verið langt út úr hlutfalli vil hugsanlega hættu.   Ulrich Schulte-Strathaus, fulltrúi sambands flugfélaga í Evrópu, taldi til dæmis að “lokunin hefði alls ekki verið í hlutfalli við áhættuna”  eða “closures were disproportionate to safety risk”. 

Lokun á flugsvæðinu var gerð samkvæmt ráðgjöf frá VAAC í London, sem er eitt af níu stofnunum í heiminum sem gefa út yfirlýsingar og veita ráðgjöf um dreifingu ösku frá eldgosum.  VAAC London bjó til reiknilíkön um dreifingu öskunnar, sem voru byggð á upplýsingum frá veðurstöðvum um loftstrauma yfir Atlantshafi.  Þessi líkön voru ekki byggð á neinum mælingum á öskumagni í loftinu. Það var ef til vill eitt mikilvægasta atriði ráðstefnunnar að menn byrjuðu að átta sig á því að lokunin var eingöngu byggð á líkönum um hugsanlega dreifingu öskunnar, en alls ekki á  mælingum.  Einnig kom það fram, að reiknilíkön frá VAAC London voru ekki sammála VAAC Tolouse um sömu svæði.

Það er auðvitað ein spurning sem skiftir öllu máli varðandi flug í gegnum öskudreif eins og frá Eyjafjallajökli.  HVAÐ mikla ösku þola þotuhreyflarnir?  Framleiðendur hafa af eðlilegum ástæðum ekki viljað til þessa gefa svör við þessari spurningu.   Þotuhreyflar fyrir flugvélar heims eru smíðaðir aðallega af tveimur fyrirtækjum:  General Electric í Bandaríkjunum og Rolls-Royce í Bretlandi.  Það kom fram í erindi Patrick Emmott frá Rolls-Royce  að þeir hafa ákvarðað það magn af ösku í loftinu sem hreyflar þeirra geta þolað.  Myndin til hliðar er af línuriti því sem Emmott sýndi á ráðstefnunni, og hefur það aldrei sést fyrr.  Það er vitað að hreyflar Rolls-Royce fljúga oft í gegnum rykský af finum sandi og ryki yfir flugvöllum í Kaíró í Egyptalandi og í Rydiah í Arabíu og víðar á eyðimerkursvæðum.  Þar er magnið af ryki og sandi í loftinu um 10 til 2000 míkrógrömm á rúmmeter af lofti (það er ein miljón míkrógrömm í einu grammi).  Rolls-Royce telur því óhætt að fljúga með hreyfla þeirra í þessu magni af ösku í lofti, það er að segja undir 2000 míkrógrömm.  Það lætur nærri lagi að það samsvarar tveimur kornum af matarsalti á hvern rúmmeter af lofti sem þotan dregur inn í hreyfilinn.  Ekki getur það talist mikið magn af ösku.  Efri mörkin, þar sem þotuhreyflar drepa á sér, setur Rolls-Royce við um 0.1 gramm. Það er áætlað öskumagn í lofti þegar tvær risaþotur lentu í öskskýum með þeim afleiðingum að allir þotuhreyflarnir stöðvuðust.  Fyrra tilfellið var flug BA-09 í Indónesíu árið 1982 og hið seinna var KLM-867 yfir Alaska árið 1989.   Loks fengust mælingar á öskumagninu í lofti yfir Evrópu og Atlantshafi, til dæmis mælingar yfir Zurich hinn 17. apríl, en þær sýndu aðeins um 50 til 80 míkrógrömm af ösku í hverjum rúmmeter af lofti, eða um þrjú prósent af leyfilegu magni, samkvæmt meðmælum Rolls-Royce.    Varðandi frekari umfjöllun um mistök flugumferðastjórna í sambandi við gosið í Eyjafjallajökli  bendi ég hér á forsíðugrein eftir David Learmount, ritstjóra Flight International hinn 16. september,  þar sem deilt er harðlega á meðferð málsins.

Ég tók myndina sem er til hliðar á Bessastöðum í lok ráðstefnunar. Þar stendur flugstjórinn Eric Moody við hlið forseta Íslands.  Moody er frægasti flugstjóri heims, en hann flaug risaþotu inní öskuský í Indónesíu árið 1982, þar sem drapst á öllum fjórum hreyflum, en ásamt áhöfn sinni tókst honum að koma hreyflunum aftur í gang eftir hrap vélarinnar í 15 mínútur og lenda þotunni á eynni Jövu. Ég hef áður blogað um þetta fræga flug hér.  Moody flutti frábært erindi á ráðstefnunni.

 

Á siglingu með heimsskipinu The World

Ég hef ekki haft mikið samband við auðmenn um ævina, en en í sumar var ég á sjó í grennd við Ísland á tveimur og mjög einstökum skipum auðmanna.  Hér áður fyrr, á mínum róttæku árum, hefði það ekki komið til mála að vera í slíkum félagsskap örgustu kapítalista, en þar er víst rétt sem sagt er, að maður mildast með árunum.  Fyrri ferðin var tólf daga sigling á glæsisnekkjunni M/Y Octopus, frá 30. júlí til 12. ágúst, en varðandi þá ferð er ég bundinn þagnarskyldu.  Síðari siglingin var á  M/V The World, og hér er stutt frásögn af þeirri sjóferð, sem var dagana 26. til 30. ágúst.    Fyrir um einu ári var mér boðið að halda fyrirlestra um Ísland og eldfjöll á The World.  Ég tók þessu fálega, af því að ég hef alltaf haft lítið álit á svokölluðum skemmtiferðaskipum, sem eru flest fljótandi spilavíti þar sem allt er á floti í áfengi um borð.  Ég afþakkaði því boðið.   Eftir stöðugar hringingar og mikinn straum af upplýsingum var ég loks sannfærður um, að hér væri ekkert venjulegt skemmtiferðaskip, já, reyndar ekki skemmtiferðaskip, heldur eiginlega fljótandi þorp eða samfélag.  The World er í eigu um eitt hundrað manna og kvenna, frá um 40 löndum.  Eigendurnir ráða rekstrinum, ferðaáætlun og öllu skipulagi. Skipið siglir um öll heimsins höf, og hefur öðru hvoru um 2 til 5 daga viðdvöl í höfnum hér og þar.  Landakortið til hliðar sýnir ferðaáætlun þeirra fyrir árið 2010.  Um borð í þessu risastóra skipi, sem er vel yfir 200 metrar á lengd, eru 165 íbúðir sem eru allar í einkaeign. Þær dýrustu og stærstu eru 300 fermetrar, og kostar ein slík íbúð um $13.5 miljónir.  Mánaðargjöld fyrir hverja íbúð eru um $20 þúsund.  Það er því ekki á færi hvers sem er að taka þátt í búskap, lífinu og siglingum  með The World.  Yfirleitt eru um 200 manns um borð, en nokkrir eigendur, einkum kamlir og einhleypir karlar á níræðisaldri, búa um borð allt árið, nema þegar skipið fer í þurrkví einn mánuð á ári.   Skipið var smíðað í Noregi árið 2001 og því var hleypt af stokkunum ári síðar.  Skipstjórinn er norskur, en annars er meiri hluti af áhöfninni, um 200 manns, frá Filippseyjum og Bretlandi.  Um borð er allt sem mann getur dreymt um til að gera lífið þægilegt.  Það var gleðilegt að sjá hvað bókasafnið var stórt og vel skipulagt og greinilega mikið notað.  Fimm veitingahús hafa uppá að bjóða besta mat sem ég hef komist í.  Fólkið var einstaklega viðkunnanlegt og hafði mikinn áhuga á að fræðast um Ísland, um eldfjöll, jarðfræði og reyndar allt sem ég hafði uppá að bjóða, en um borð er auðvitað fyrsta flokks fyrirlestrasalur.  Það vakti sérstaklega eftirtekt mína, að allir kynna sig einungis með fornafni, en eftirnöfn eru ekki notuð.   Ég sá mörg andlit sem ég þóttist kannast við sem frægt fólk úr blöðum og fjölmiðlum, og fékk aðeins að heyra fornafnið,  en á þennan hátt reyna auðmennirnir að vernda sitt einkalíf.  Hér er á ferðinni fólk sem lifir eingöngu í sínum verndaða og vel varða heimi, líður áfram um heimsins höf, situr úti á svölum fyrir utan íbúðina sína og sér Öræfajökul og Surtsey líða framhjá þessa vikuna en síðar grænu eyjarnar í Karíbahafi í næstu viku, um leið og þjónninn kemur með annað glas af kampavíni.  Um leið og ég fer í land við Skarfaklett í Reykjavík þá reyni ég að telja mér trú um, að svona líf  hljóti nú að vera ósköp leiðinlegt til lengdar, en ég er nú bara ekkert svo viss…

Haroun Tazieff og Stefnumót með Djöflinum

Í Eldfjallasafni í Stykkishólmi er fallegt plakat eða auglýsing fyrir heimildakvikmynd um eldgos.  Það er reyndar gert í gömlu Sovíetríkjunum, en auglýsir myndina “Les Rendez-vous du Diable” eða Fundur með Djöflinum, eftir Haroun Tazieff.  Hann Haroun Tazieff var mjög sérstakur maður.  Þegar ég var stúdent í kringum 1964, og starfandi með Sigurði Þórarinssyni og öðrum íslenskum eldfjallafræðingum, þá var stundum kvíslað á göngunum:  “Tazieff er að koma!”   Þá birtist þessi goðsögn, og sópaði af honum.   Þá var hann á ferð til að kvikmynda Surtseyjargosið, og önnur merk eldfjöll á Íslandi.  Ég átti eftir að hitta hann nokkrum sinnum á ýmsum fundum, og síðast í vestur Afríku, eins og ég kem að síðar.  Ekki vorum við þá alltaf sammála.  Tazieff var sannur heimsborgari sem var fæddur í Varsjá í Pólandi árið 1914 og lést í París árið 1998.  Í æsku fluttist Tazieff til Belgíu þar sem hann var við nám í landbúnaðarfræðum og einnig í jarðfræði, og síðar settist hann að í Frakklandi.   Árið 1984 var hann gerður að sérstökum ráðherra til að fjalla um náttúruvá og umhverfismál.  Hann varð svo frægur í Frakklandi að þeir gáfu út frímerki með honum við andlát hans.  Annars var hann frekar óheppinn í yfirlýsingum sínum.  Eitt sinn spáði hann því að stór jarðskjálfti myndi skella á Frakkland,  en ekki hefur sú spá ræst.   Tazieff var ekki sannfærður um hlýnun jarðar, þvert á móti.  Hann lýsti því yfir að kenningin um hlýnun jarðar væri hreinn uppspuni, og væru tómar lygar.   Einnig hélt hann því fram að gatið í ózón laginu hefði ekkert með flúrokarbon efni að gera, heldur hefði gatið verið þegar komið á himinn árið 1926, laungu áður en flúrókarbon efni voru fundin upp.  Þetta var auðvitað vitleysa.   En samt sem áður var Tazieff áhrifamikill og vinsæll meðal almennings, sökum þess að hann hélt áfram að framleiða mjög vinsælar heimildamyndir af eldfjöllum sem voru sýndar um heim allan.   Það er ekki oft sem jarðfræðingar eða eldfjallafræðingar ná hylli lýðsins eða verða frægir, en það gerði Tazieff. Sennilega hefur hann lært af meistaranum sjálfum, Jacques Cousteau, en þeir unnu sman á sextugasta áratugnum.  Einn af lærisveinum Tazieffs var Maurice Krafft, sem ég mun fjalla um síðar.

Síðasta sinn sem ég hitti Tazieff var í lyftu í hóteli í Yaounde, höfuðborg Kameroon í vestur Afríku.  Við vorum á alþjóðafundi jarðfræðinga, þar sem fjallað var um dularfullar gas sprengingar sem gerðust í gígvötnum í Kameroon  árin 1984 og 1986.  Ég var sá fyrsti til að rannsaka þessi fyrirbæri og þá kom ég fram með þá kenningu að sprengingarnar væru ekki af völdum eldgosa, heldur vegna koltvíoxíðs sem safnaðist fyrir í botni gígvatnanna. Tazieff var algjörlega ósammála, taldi að sprengingarnar væru venjuleg eldgos, og leit mig illum augum í lyftunni.  Hann sagði að ég væri svikari eldfjallafræðinga, að  láta mér detta í hug að halda fram að þetta væri ekki eiginlegt eldgos.  Síðan hafa aðrir jarðfræðingar samhyllst mína skoðun,  og eru sprengingarnar fyrstu og einu tilfellin sem við vitum um af þessu tagi.  Hvað sem öðru líður, þá var Tazieff ágætur kvikmyndaframleiðandi og gerði mikið til að vekja athygli almennings á stórbrotinni fegurð og tign mikilla eldgosa -- en hann var ekki mikill vísindamaður.

 

Klofin menning – Vísindi og Listir

Menning er öll sú skapandi starfsemi sem hefur hafið mannkynið á æðra plan.  Menning nær því yfir mjög umfangsmikið svið,  og þar á meðal auðvitað ritverk, listir, vísindi og tækni.  Síðan ég fluttist aftur heim til Íslands hef ég velt fyrir mér æ oftar hvað vísindi og tækni virðast reyndar lágt skrifuð á yfirborðinu í hinum íslenska menningarheimi.  Hvað er það oft sem þið heyrið fréttir eða umfjöllun um vísindalegt efni í fjölmiðlum hér á landi?  Ríkisútvarpið, oft nendur mesti menningarviti þjóðarinnar, er svo upptekið af bókmenntum og listum að vísindin finna það nær ekkert pláss.  Ég tala nú ekki um tækni!  Minnist þess, góði lesandi, að nær öll þjóðin situr fyrir framan tölvu einhvern hluta dagsins, en aldrei er fjallað um slík tæknileg málefni í fjölmiðlum hér.  Hin “opinbera” menning okkar hefur þróast á vissan hátt, en ekki af tilviljun, og þar hafa reyndar fjölmiðlar eins og Ríkisútvarpið spilað stórt hlutverk.  Þannig hefur Ríkisútvarpið lyft miklu Grettistaki í að gera klassíska tónlist aðgengilega og aðlaðandi.  Eldri kynslóðin man sennilega vel eftir því, fyrir um fimmtíu eða sextíu árum, þegar klassísk tónlist eða jafnvel heilar symfóníur voru fyrst leiknar í útvarpinu.  “Æ, nú byrjar þetta helvítis garg!  Góða slökktu á þessu” sagði bóndinn stundum við húsfreyjuna þar sem ég var einu sinni í sveit.   En smátt og smátt síaðist klassíska tónlistinn inn í íslensku sálina, var kennd í barnaskólanum, og þjóðin menntaðist og lærði að kunna að meta og njóta tónlistarinnar.  Nú er “kool” að fara til útlanda til að stunda nám í klassískri list, en alls ekki “kool” að fara erlendis til náms á sviði vísinda og tækni. Þeir krakkar eru jafnvel kallaðir “nördar” og þykja frekar púkalegir.  Þannig heldur klofningurinn milli vísinda og listar áfram og dýpkvar. 

Klofningurinn í menningu  byrjaði að koma í ljós á sextándu öldinni.  Allt fram á sextándu öld var litið á allar rannsóknir sem snerta náttúru og eðli heimsins sem einn part af hinni umfangsmiklu og alvitru heimsspeki.  Þannig voru þeir nefndir “natural philosophers” eða heimspekinagr náttúrunnar sem sýndu sérstakan áhuga á vandamálum og spurningum varðandi umhverfið, efni jarðar, eðli hluta, lífíkið og náttúruna í heild.    Það var árið 1959 að breski vísindamaðurinn og rithöfundurinn C.P. Snow flutti stórmerkilegt erindi  í Cambridge háskóla undir titlinum “The Two Cultures and the Scientific Revolution”.   Myndin til hliðar er af Snow, sem síðar varð lávarður og barón af Leicester borg.  Aðal boðskapur hans var sá, að hinn vestræni heimur væri að klofna meir og meir í tvo andstæða menningarheima: raunvísindi annars vegar og listir og hugvísindi hins vegar.  Snow benti á að sambandið milli þessara tveggja menningarheima færi stöðugt versnandi í nútímaþjóðfélagi.  Heimar vísindanna og listanna skiftust ekki lengur á skoðunum og skildu reyndar ekki hvorn annan og það gæti staðið þróun heimsmenningar fyrir þrifum. Það er algjör misskilningur á líta á hugmyndir C.P. Snow sem tilraun vísindanna eða húmanismans að ná yfirhöndinni.  Heldur er þetta viðleitni til að brúa hina miklu gjá, vantraust, grunsemd og  skilningsleysi, sem hefur mjög slæm áhrif á viðleitni okkar til að beita vísindum og tækni til betrunar mannkynsins. 

Hver er orsök fyrir klofningnum, og hvað er hægt að taka til bragðs til að sameina frekar hina tvo heima menningarinnar?    Mér sýnist að það sé  ekki gott jafnvægi í viðhorfum til vísinda og lista.  Það virðist vera boðlegt fyrir rithöfundinn eða listamanninn að vita ekkert um vísindi, og jafnvel státa sig af því, en  hins vegar er búist við að vísindamaðurinn fylgist með því helsta sem er að gerast í listum.  Í menntaskóla hjálpar það ekki til að nemendum hefur verið skift í fremur andstæðar stærðfræði- og máladeildir.   En ef til vill er sökin að nokkru leyti vísindunum að kenna. Vísindamenn eru yfirleitt ekki sérlega lagnir við að ræða almenning um sín störf og gildi vísindanna, heldur láta það nægja að birta niðurstöður af sínum rannsóknum á ensku í erlendum alþjóðaritum.  En  það þarf stórt átak til að flytja boðskað vísindanna til almennings, alveg eins og Ríkisútvarpið kenndi okkur að elska klassíska tónlist.  Til frekari umhugsunar, þá vísa ég  á skemmtilega ritgerð eftir Richard King um vandann mikla að brúa bilið milli vísinda og listar: http://richardjking.blogspot.com/2010/07/flesh-and-stardust-meanjin-volume-69.html

Landeyjahöfn – Þar sem Jörðin og Kjölurinn kyssast

Stundum er styttsta leiðin ekki besta leiðin, og það kann að sannast nú í samgöngumálum þeirra Vestmannaeyinga.  Allt frá fyrsta degi  hefur hin nýja Landeyjahöfn á Bakkafjöru reynst Vestmannaeyjaferjunni Herjólfi erfið.  Skipið tekur niðri við hafnarbakkann í Landeyjahöfn á fjörunni og  nú er frekari ferðum frestað en á meðan er höfnin að fyllast af sandi og ösku. Sumir telja hafnarframkvæmdirnar hina mestu vitleysu, og telja þetta “óþarfa framkvæmdir sem hefur verið þrýst fram á pólitíska sviðinu”  en aðrir  líta allt öðruvísi á málið:  “Höfnin er þrekvirki sem var byggð á stað þar sem ekki átti að vera hægt að byggja.”  “Landeyjahöfn er til marks um kjark okkar og snilli.” 

Það hefur verið lengi vitað að það er gýfurlegur sandburður meðfram suður strönd Íslands, og einnig er mikill framburður úr Markarfljóti.  Orkustofnun áætlar til dæmis framburðinn úr Markarfljóti vera um 150.000 m³ á ári.  Siglingastofnun telur að 300 til 400 þúsund m³ berist meðfram ströndinni á þessu svæði ár hvert, en í sterkum suðvestan eða suðaustan áttum getur sandburður með ströndu verið yfir 100 þúsund m³ á mánuði.  Framburðurinn og sandburður meðfram ströndinni orsaka það að hafsbotninn rétt undan ströndinni er á sífelldri hreyfingu.  Þannig hefur til dæmis myndast margra km langt sandrif um 1000 metra undan fjörunni fyrir framan Bakkafjöru, og er dýpi niður á sandrifið um 2 til 4 metrar að jafnaði.  Við slíkar aðstæður virkar ferjuhöfnin eins og risastór trekt þar sem sandburðurinn safnast fyrir.  Þannig  breyta báðir hafnargarðarnir öllu eðlilegu flæði á sandburðinum þar sem garðarnir skaga fram í sjóinn.  Við bætist nú að framburður Markarfljóts í jökulhlaupinu í apríl 2010 var að minnsta kosti 200 þúsund m³ á einum degi!  Það má reikna með eldgosum í framtíðinni og aurburðurinn heldur áfram.  Reksturinn á þessari höfn verður því að öllum líkindum endalaus og mjög dýr barátta við náttúruöflin.  Var einhver að tala um að berjast við vindmyllur?

Hafið þið tekið eftir því, að Bakkafjara skagar dálítið suður út í Atlantshafið, og myndar þannig syðsta tangann hér um slóðir.  Það er ekki tilviljun heldur eru tvær góðar og gildar ástæður fyrir því að svo er:  (a) framburður af aur úr Markarfljóti, og (b) var eða hlé sem Vestmannaeyjar mynda fyrir sunnan áttunum og orsaka þannig söfnun af aur og sandi við Bakkafjöru, eins og myndin til hliðar sýnir.  Í framtíðinni, á jarðsögulegum tíma, mun Bakkafjara teygjast enn lengra suður og að lokum umlykja Vestmannaeyjar, á sama hátt og Mýrdalssandur hefur umkringt Hjörleifshöfða og fært hann upp á þurrt land.  Þá þurfa Vestmannaeyingar ekki jarðgöng til að aka til Reykjavíkur. 

Tökum þá Mýrdalssand og Hjörleifshöfða sem nærtækt dæmi um stórkostlegar landslagsbreytingar af völdum eldgos og árframburði.  Við landnám Íslands skagaði Hjörleifshöfði út í Atlanshafið sem langur tangi. Inn af honum að vestan var Kerlingarfjörður, eins og fjallað er um í Landnámabók.   Síðan hafa jökulhlaup frá Kötlu flutt fram ógrynni af viki, ösku og sandi til sjávar og flutt fram ströndina á Mýrdalssandi um 3 til 4 km. Þannig hefur verið talið að Kötlugosið 1918 hafi til dæmis bætt við allt frá 1 til 8 km³, og víst er að ströndin er um 2.5 km sunnar en hún var fyrir gosið 1660.  Að vísu er ekkert sem bendir til að Eyjafjallajökull verði jafn iðinn og eldstöðin Katla, en samt sem áður verður að gera ráð fyrir slíkum hamförum í framtíðinni.  Það hefur auðvitað verið ljóst allt frá landnámsöld að hafnarskilyrið eru slæm á suðurströndinni víðast hvar. 

 

Er Alxar-Björn kominn á dvalarheimilið?

Ég hef átt leið um Breiðuvík á Snæfellsnesi nokkrum sinnum í sumar, og alltaf hugsað til Axlar-Bjarnar í hvert sinn.  Eins og vel er kunnugt, þá er Axlar-Björn mesti raðmorðingi Íslandssögunnar, og myrti hann að minnsta kosti 18 manns.  Að lokum var hann dæmdur til dauða á Laugarbrekku undir Jökli, árið 1596, síðan voru bein í útlimum hans  brotin með sleggju á meðan hann var enn á lífi, og hann því næst afhöfðaður og brytjaður niður. Aðskiljanlegir partar hans voru síðan dysjaðir undir þremur dysjum, til að koma í veg fyrir að hann gengi aftur.  Dysjarnar voru lengi áberandi á Laugarholti, skammt fyrir  sunnan Bárðarlaug,  en nú stendur þar aðeins Dreplakolludys ein stök eftir.  Dysjarnar þrjár hans Axlar-Bjarnar munu hafa verið eyðilagðar við vegagerð og grjótnám, samkvæmt grein er Kristinn Kristjánsson kennari ritaði í Morgunblaðinu árið 1998.  Sonur Alxar-Bjarnar var Sveinn skotti, einnig afbrotamaður sem hengdur var árið 1648.  

Þegar keyrt er yfir holtið hjá Öxl, þá blasir við skúr sem er tengdur fjarskiftamastri.  Nú er komið listaverk á vestur vegg skúrsins, eins og myndin sýnir.  Ég sé ekki betur, en hér sé Axlar-Björn kominn í hjólastólinn, og Sveinn skotti keyrir.  Verkið er eftir Pöbel, sem mun vera norskur stensil-graffíti listamaður.  Skyldi Pöbel nokkuð vita um Axlar-Björn?

Grímshellir

Árið 1928 voru fornleifar friðlýstar í Grímshelli á Snæfellsnesi.  Ekki virðist hafa verið mikil hætta á að nokkur kæmi nálægt þessum fornleifum, því hellirinn hefur verið týndur og reyndar mjög erfitt að komast í hann.  Loks tókst mér að finna Grímshelli í dag. Hann er ofarlega í austanverðu Kerlingarfjalli á Snæfellsnesi, en ekki í Grímsfjalli, eins og ætla mætti.  Það er alls ekki auðvelt að finna og komast að Grímshelli, þótt hann sé stór og myndarlegur.  Hellismunninn sést aðeins sunnan frá, þegar suðaustur hlíð Kerlingarfjalls er skoðuð frá Grímsfjalli.  Það munu vera tvær leiðir að hellinum.  Önnur leiðin er upp mjög bratta og erfiða skriðu austan frá, en hin leiðin er frá Grímsskarði.  Ég valdi siðari leiðina, og fór til norðurs þegar í skarðið er komið, þræddi bratta hlíð Kerlingarfjalls, þar til komið er í bratta móbergshamra. Þar má skríða á syllu til norðurs, fyrir ofan hengiflugið, og þá niður skriðu að hellinum.  Opið kemur ekki í ljós fyrr en rétt er að kemur.   Grímshellir er sannkallaður útilegumannshellir.  Sagnir ganga um það í Helgafellssveit að sakamaður nefndur Grímur hafi fyrrum haft dvalarstað í hellinum.  Síðar sóttu menn úr sveitinni að honum þar og drápu hann.  Mér hefur hvergi tekist að finna neitt ritað um hellinn, en ef lesendur hafa séð slíkt, þá væru allar upplýsingar kærkomnar.

Lauslegur uppdráttur af Grímshelli fylgir hér með, en hann er í móbergshömrum, og eru móbergskúlur áberandi.  Til suðausturs snýr stórt op, sem er um 8 metrar á breidd og blasir Grímsfjall þar við.  Í norðaustri er lægra og minna op, sem horfir niður í Helgafellssveit og í átt til Stykkishólms.  Fyrir innan aðal opið í suðri er stórt bjarg.  Þegar vel er að gáð kemur í ljós 3 metra há hleðsla af móbergssteinum, og er hleðslunni þannig fyrir komið að margir munu hverfa frá og álíta að ekkert sé frekar að sjá hér.  Sennilega hefur hleðslan verið bæði til varnar gegn vindum og regni, og einnig til að fela vistarveruna fyrir innan.  En þegar farið er bak við stóra bjargið, þá kemur í ljós upphækkaður pallur eða byrgi, sem er eiginlega salur.  Þar við einn vegginn er hleðsla sem hefur sennilega verið bekkur eða svefnpláss.  Tveir mjög þröngir og mjóir skápar eða holur liggja út frá þessum bekk, sem hafa verið ágætis geymslur eða felustaðir. Hleðsla er einnig í norðaustur munnanum, og hefur hún sjálfsagt verið til að draga úr norðanáttinni og veita skjól.   Það má finna bein hér og þar í hellinum, en ekki sá ég aðrar minjar.  Í móbergið umhvefis suður munnann hafa ýmsir ferðalangar rist fangamörk sín.  Eitt það elsta sem ég sá er frá 1896 eftir OJJ frá Hrísum, sem er bær í Helgafellssveit austanverðri.  

Maður hefur það strax á tilfinningunni að hér hafi einhver dvalið um tíma og lagt mikla vinnu í að gera lífið þægilegra með hleðslu og annari vinnu í hellinum.  Einnig benda beinin til að hér hafi verið búið lengi.   En það hefur verið erfitt líf, því ekki er öllum fært að komast í hellinn.  Hann hefur því verið einstaklega góður felustaður fyrir sakamann á árum áður.     Í Árbók Hins Íslenska Fornleifafélags (39. árg. 1925-26. Bls. 46 og 47)  skrifar Þorleifur  J. Jóhannesson um Grímshelli árið 1924.  Hann heimsótti hellinn í fylgd með Kristleifi Jónssyni bónda á Kóngsbakka. Hann lýsir hellinum og telur að Grímsfjall og önnur örnefni séu kennd við mann sem verið hefur skógarmaður og haft fylgsni í hellinum. Líklega var hann uppi á söguöldinni, telur Þorleifur, því árið 1250 eru örnefnin með Grímsnafninu orðin alkunn.