Ný bók um Snæfellsjökul

Í dag kom út bók mín um Snæfellsjökul. Bókin er gefin út af Vulkan ehf og Eldfjallasafni í Stykkishólmi. Um dreifingu bókarinanr sér Árni Þór Kristjánsson, Reykjavík, [e-mail]  eða í síma 862 8551 eða 581 3226. Hér er fjallað um allar hliðar Jökulsins, jarðsögu, listasögu og mannkynssögu þessa merka eldfjalls og svæðisins umhverfis.

Þykkt Grænlandsjökuls

Mökkurinn sem sést úr flugi yfir Grænlandsjökli skammt fyrir vestan Kulusuk (sjá tvö fyrri blogg hér), er lauslega staðsettur á svæði, þar sem jökullinn er á milli 1.5 til 2 km á þykkt. Rauða stjarnan sýnir staðsetningu flugmanna á Twin Otter vél. Kortið er frá Scott Polar Institute. Bláa jafnþykktarlínan sýnir 500 m þykkt. Svörtu þykktarlínur jökulhettunnar eru á 500 metra bili. Rauða línan markar jaðar jökulsins. Mesta þykkt íshellunnar er um 4 km yfir miðju landsins.

Staðfesting á jarðhita undir Grænlandsjökli

 

Ágúst Arnbjörnsson flugstjóri hjá Icelandair tók þessa ágætu mynd í gær yfir Grænlandi á leið frá Keflavík til Portland, í 34 þúsund feta hæð (10.4 km). Hún sýnir greinilega sama fyrirbærið og ég bloggaði um í gær í íshellu Grænlands, nokkru fyrir vestan Kulusuk. Það virðist vera sprunga í jöklinum og þrír gufumekkir rísa upp úr sprungunni, en mökkurinn berst með vindi í norðvestur átt. Því miður höfum við ekki enn nákvæma staðsetningu á þessu fyrirbæri, annað en að það sé í um 75 km fjarlægð frá Kulusuk. Það er athyglisvert að mökkurinn er greinilegur jafnvel úr meir en 10 km hæð.  Ég þakka Sigþóri Gunnarssyni flugstjóra fyrir upplýsingarnar.

Er jarðhiti undir Grænlandsjökli?

Vorið 2016 var óvenjulegt á Grænlandi vegna mikillar bráðnunar jökulsins. Í fyrri hluta apríl 2016 sýndu 12 prósent af yfirborði Grænlandsjökls meir en 1 mm bráðnun, samkvæmt dönsku veðurstofunni (DMI). Slíkt hefur aldrei gerst áður á þessum árstíma, en venjulega hefst bráðnun ekki fyrr en um miðjan maí.

En það er fleira óvenjulegt í gangi með Grænlandsjökul, sem ef til vill er ekki beint tengt hlýnun jarðar, heldur jarðhita. Jöklafræðingurinn Jesse Johnson frá Montana birti vísindagrein í Nature í fyrra þar sem hann sýnir fram á að nær helmingur af norður og mið hluta Grænlandsjökuls situr á púða af krapi, sem auðveldar skrið jökulsins (fyrsta mynd). í kraplaginu eru rásir sem veita vatni til sjávar, milli jökulsins og bergsins sem er undir. Hann byggir kenningu sína á því að hraði hljóð- og skjálftabylgna sýnir að það er útilokað að jökullinn sé botnfrosinn. Til að skýra þetta fyrirbæri telur Johnson útilokað annað en að það sé jarðhita að finna undir jöklinum. Rannsóknir hans og félaga ná yfir norður og mið hluta Grænlands, eins og fyrsta myndin sýnir. Þeir setja fram þá tilgátu að bráðnunin í botni og jarðhitinn þar undir séu enn leifar af íslenska heita reitnum, sem fór undir Grænlandsskorpuna, frá vestri til austurs, fyrir um 80 til 40 milljón árum.

En nú koma aðrar og óvæntar upplýsingar frá athugun flugmanna yfir suður hluta Grænlandsjökuls, sem Björn Erlingsson og Hafliði Jónsson hafa sett fram. Í vor flugu bandarískir flugmenn með Twin Otter vél yfir Grænlandsjökul, á stefnu eins og kortið sýnir (þriðja mynd). Skammt fyrir vestan Kulusuk (um 75 km) sáu þeir mökk rísa upp úr sprungu í jöklinum og héldu í fyrstu að hér hefði flugvél hrapað niður. Staðsetingin er merkt með “plume” á kortinu. Ekki er enn staðfest hvort mökkurinn eða gufubólstrarnir á myndinni séu vegna jarðhita, en allar líkur eru á því. Ef svo er, þá breytir það miklu varðandi hugmyndir og kenningar okkar um jarðskorpuna undir Grænlandi. Jarðhiti kemur fram á nokkrum stöðum meðfram ströndum Grænlands, einkum í grennd við mynni Scoresby sunds á austur Grænlandi.

Dollarinn ríkir enn í Ekvador

Ríki Suður Ameríku hafa mörg verið að mjakast til hægri í stjórnmálum (t.d. Brazilía, Perú, Argentína), en undantekningin er litla ríkið (13 milljón) Ekvador, sem er að mestum hluta í Andesfjöllum.   Það eru yfirleitt góðar fréttir nú frá Ekvador, enda ríkir þar gott lýðræði. Mikið hefur dregið úr fátækt í landinu og framlag til menntunar er hæst í rómönsku Ameríku. Rafael Correa var kosinn forseti Ekvador árið 2007 og hefur verið við völd í tíu ár. Nú tekur við ný vinstristjórn, sennilega með svipaða stefnu, með Lenin Moreno í fararbroddi. En að sumu leyti voru hendur Correa bundnar þegar hann tók við völdum, vegna þess að landið tók upp amerískan dollar sem gjaldmiðil árið 2000 og lagði niður gömlu myntina sucre, sem hefur reynst þeim jafn illa og krónan íslendingum. Hann gat ekkert fiktað við gengið til að stýra efnahagsmálum, gengisfellingar voru útilokaðar og nokkuð óvenjulegt efnahagsástand tók því við, sem ríkir enn. Eitt af nýjum lögum landsins er að bankar verði að koma aftur heim til Ekvador með 80% af eignum sínum. Með þessu og öðrum aðgerðum tókst að ná miklu magni af dollurtum aftur heim, sem kom sér vel í kreppunni árin 2008 og 2009. Ekki bætti úr skák að olíuverð á heimsmarkaði féll mikið en Ekvador framleiðir mikið magn af olíu frá lindum undir Amazonskóginum. Það hjálpaði sjálfsagt til að Correa er með doktorsgráðu í hagfræði frá Harvard skóla.

Línuritið sýnir GNI (Gross National Income per person) eða þjóðartekjur á mann í dollurum. Rauða línan markar breytinguna frá sucre sem gjldmiðil, yfir á ameríska dollarann. Vaxandi velgengni undanfarinn sautján ár má að nokkru leyti þakka olíu, en ef til vill einnig stöðugri hagtjórn, sem hefur verið að nokkru leyti bundin í stakk af dollaranum.

Með því að taka upp dollarann missti Ekvdor að nokkru leyti stjórn á gjaldeyrismálum, -- það var til dæmis ekki lengur hægt að prenta peningaseðla til að örva hagvöxt eða til að standa undir opinberum verkefnum eða þá til að bjarga gjaldþrota bönkum úr vanda. Eina ríkið sem hafði reynt dollarinn á undan var Panama, en þar ríkir allt annað efnahagsástand. En olíuverð hefur stöðugt lækkað og efnahagur Ekvador er í nokkurri óvissu. Það verður fróðlegt að sjá hvernig hinn nýi forseti tekur á málunum, án þess að geta fiktað neitt við gengi og gjaldeyri landsins.

Hafsbotn Íshafsins

Hafsbotninn rétt fyrir norðan okkur er merkilegt svæði, en góð landakort af honum hefur skort til þessa. Nú er búið að leysa úr því og ágætar upplýsingar eru fyrir hendi um hafsbotn Íshafsins, einnig undir ísþekjunni. Í framtíð munu siglingar færast í aukana á þessu svæði, þegar íshellan hopa enn frekar. Næst okkur og austast er Gakkel hryggurinn (Gakkel Ridge á kortinu), en hann er ungur úthafshryggur og því nátengdur Mið-Atlantshafshryggnum og gosbelti Íslands. Kolbeinseyjarhryggurinn tengir Gakkel við íslenska gosbeltið. Norðan við Gakkel og þvert yfir norðurpólinn liggur Lomonosov hryggurinn, eins og langur og mjór ormur sem tengir Grænland við Síberíu. Sennilega er Lomonosov hryggurinn þunn sneið af meginlandsskorpu, sem var skorin af meinlandsflekanum sem Svalbarð, Síbería og Rússland sitja á, þegar Gakkel hryggurinn varð fyrst virkur fyrir um 60 milljón árum. Handan við Lomonosov hrygginn er langur hryggur, sem heitir Alpha hryggur næst Grænlandi en síðan Mendeleev hryggur næst Síberíu. Þessi hryggur skiftir okkur Íslendinga miklu máli, því sennilega er hann slóðin, sem Íslenski heiti reiturinn hefur farið á leið sinni undan Síberíu, undir Ellesmere eyju, undir Baffin eyju og síðan undir þvert Grænland, frá vestri til austurs, þar til heiti reiturinn kom fram þar sem nú er Ísland.

Viltu græða peninga?: vísindaritaútgáfan

Ert þú að leita að arðbærum “business” til að fjárfesta í? Ég er hér með svarið fyrir þig: útgáfufyrirtæki vísindarita. Úgáfa vísindarita eru viðskifti á heimsmælikvarða, með heildarveltu sem er meir en $20 milljarðar á ári hverju. Veltan hjá vísindaútgefendum á heimsmælikvarða er því einhvers staðar á milli plötuútgefanda og kvikmyndaiðnaðarins.  

Ég hef gefið út bækur (Encyclopedia of Volcanoes) hjá einum þeim stærsta á þessum markaði, en það er Elsevier. Árið 2010 voru tekjur hjá Elsevier $922 milljón, með veltu sem var rúmlega 2,5 milljarðar. Það eru 36% tekjur, sem er hærri prósentutala en hjá Apple, Google eða Amazon það árið. Árið 2011 voru tekjur Elsevier (sem er staðsett í Hollandi) aftur $978 milljón af $2,5 milljarða veltu.

En hvernig græða þeir svo mikið? Í venjulegri útgáfu þarf útgefandinn fyrst að greiða höfundum fyrir greinar, borga ritstjórum, greiða fyrir prentun og dreifingu til áskrifenda og seljanda. Hjá venjulegum tímaritum (utan vísindamarkaðarins) er allt þetta nokkuð dýrt, og tekjur hjá betri tímaritum eru oftast frekar takmarkaðar, á milli 12-15%.

Aðferðin til að græða á vísindatímaritum er mjög svipuð og öðrum tímaritum, nema að útgefandi vísindaritanna losar sig að mestu við kostnaðinn. Það er vísindamaðurinn, sem framkvæmir rannsóknirnar, semur greinar og býr þær algjörlega til birtingar, útgefandanum að kostnaðarlausu. í sumum vísindaritum þarf höfundurinn jafnvel að greiða gjald fyrir birtingu, sem er viss upphæð á hverja síðu. Í nær öllum tilfellum er það reyndar ekki vísindamaðurinn, sem borgar brúsann, heldur háskólinn eða stofnunin sem hann vinnur við og þá í flestum tilfellum er það hið opinbera sem borgar brúsann í lokin. Vísindamaðurinn sér um að hanritið sé ritrýnt af kollegum sínum og afhendir það síðan útgefanda, sem þarf ekkert að gera nema prenta og dreifa. En þá snýr útgefandinn sér til sömu stofnana, háskóla og bókasafna, sem kaupa áskrift af vísindaritinu fyrir okurfé. Þessi sjálfstæðu útgáfufélög eru því sannarlega að prenta peninga, þegar þau gefa vísindarit út. Hið opinbera kostar allar rannsóknirnar, borgar laun vísindamannanna sem skrifa í ritin, og kaupir síðan aftur gögnin í gegnum útgefendur eins og Elsevier, sem græða á tá og fingri.

Regluleg útgáfa vísindarita hófst árið 1665, þegar The Royal Society í London gefur fyrst út ritið Philosophical Transactions, en það var aldrei litið á slíka útgáfu sem gróðaveg, þar til ósvífin fyritæki Elsevier komust á sporið á tuttugustu öldinni. Þegar ég ritstýrði Encyclopedia of Volcanoes fyrir Elsevier, þá þurfti ég að sannfæra um áttatíu sérfræðinga um að skrifa kafla í þetta alfræðirit um eldfjallafræði, fyrst árið 2000 og síðan í aðra útgáfu árið 2015.   Það kom mér í fyrstu algjörlega á óvart að nokkrir vísindamanna, sem voru fúsir til að vinna með mér, en vildu alls ekki birta hjá Elsevier. Þá var að myndast hreyfing innan vísindanna, til að stemma stigu við mjög dýrum áskriftum rita, og græðgi útgáfufélaganna.

Nú hafa 16744 vísindamenn heitið að taka þátt í því að sniðganga Elsevier eða framkvæma “boycott” á útgáfu hjá slíkum gróðafélögum. Hreyfingin nefnist Cost of Knowledge og hvet ég alla kollega til að taka þátt.  Framtíðin er ókeypis vísindarit, sem eru birt “on-line” á internetinu. Það er talsverð hreyfing í þá átt, sem sparar bókasöfnum mikið fé. Vonandi deyja vargar eins og Elsevier út með tímanum.

Þegar sífrerinn hopar

 

Allir sem hafa til Grænlands komið dást að fjallendinu þar. Snarbrött fjöll rísa meðfram allri strandlengjunni, einkum þegar norðar dregur. Reyndar eru það ekki fjöllin, sem eru merkileg, heldur hinir djúpu dalir og þröngu firðir, með nær þverhníptum hlíðum. Þeir eru afleiðing skriðjökla, sem hafa grafið út dalina allt frá því að ísöld hófst fyrir rúmum þremur milljónum ára. Myndin hér til vinstri er til dæmis úr Öfjord í Scoresbysundi á norðaustur Grænlandi, þar sem fjöllin eru upp undir 2 km á hæð og þverhnípt.

Sífreri ríkir á Grænlandi, fyrir norðan um 68 gráðu breiddar. Sífreri er skýrður þannig: ef berg eða jarðmyndanir hafa hitastig undir frostmarki í meir en tvö ár, þá er þar sífreri. Hann getur innihaldið allt að 30% ís eða mjög lítinn ís, sem fer eftir lekt og holumunstri bergsins og jarðlaganna. Urð og skriður hafa einhvern tíma verið vatnssósa og í sífreranum frýs allt slíkt vatn og hjálpar til að binda jarðlögin. Skriður og urðir í sífrera geta því verið mjög brattar og jafnvel lóðréttar myndanir, á meðan hitastig er undir frostmarki. Sífrerinn gerir laus jarðefni að föstu bergi – á meðan frostið ríkir. Svo fer allt af stað þegar bráðin kemur.

Það hlýnar á Grænlandi. Merki þess er til dæmis hvað jöklar minnka hratt. Myndin sýnir að Grænlandsjökull tapar mörg hundruð rúmkílómetrum á hverju ári og bráðnunin gerist hraðari með hverju árinu. Línuritið er í gígatonnum, en eitt gígatonn er einn milljarður tonna af ís. Þetta er að mestu leyti vegna hækkandi hitastigs, eins og önnur myndin sýnir. Það má því búast við aukinni tíðni berghlaupa á Grænlandi, þegar sífrerinn hopar fyrir hlýnandi loftslagi.

Það er magt annað sem hopandi sífreri hefur í för með sér. Umhverfis Ilulissat á vestur Grænlandi eru til dæmis merkar fornminjar frá þremur mikilvægustu fornmenningum Grænlandinga, sem eru kenndar við Saqqaq, Dorset og Thule. Nú eru þessar leifar enn varðveittar eins og í ísskáp, en þegar sífrerinn fer úr jörð á þessu svæði verða þessar menningaleifar bakteríum að bráð og hverfa að mestu.

 

 

Orsök berghlaupsins a Grænlandi

Nú er að skýrast málið varðandi berghlaup og flóðöldu á vestur strönd Grænlands.  Jarðskjálftamælar sýna að jarðskjálftinn stóð yfir í um tvær mínútur og myndaði flóðbylgjuna. Orsök skjálftans er berghlaupið, sem kom úr mjög brattri fjallshlíð. Vandaðir þriggja-ása jarðskjálftamælar í um 30 til 500 km fjarlægð frá Nuugaatsiaq skráðu atburðinn. Efsta stöðin a linuritinu til vinstri er sennilega Upernavik og sú næstefsta Nuuk (klikkið a myndina til að stækka). Tímaásinn er láréttur, frá vinstri til hægri. Rauða lóðrétta línan sýnir hvenær atburðurinn hefst. Línuritið, sem er rautt (magenta) er lárétti skjálftaásinn, sem skráir hreyfingu frá austri til vesturs. Græna línuritið er lóðrétti ásinn og gula línuritið er norður-suður ásinn. Rétt eftir kl. 23:39 UTC (vestur Grænlandstími er -2 klst. frá UTC) sést stuttur 5 sek. púls eða truflun á rauða línuritinu (magenta). Þetta er yfirborðsbylgja (Love wave), sem er oft fyrsta bylgjan í jarðskjálfta. Kettir og hundar skynja hana en fólk oft ekki. Þar á eftir koma venjulegar jarðskjálftabylgjur.

Líklega markar fyrsta bylgjan um 23:39 UTC brotið á jarðlögum fjallsins og byrjun á berghlaupinu. Í kjölfarið kemur strax um 50 sek. skruðningur, þegar skriðan fer af stað og síðan um 50 sek. frekari og meiri skruðningur tengdur skriðufallinu (milli bláu lóðréttu línanna). Það er því ljóst að berhlaupið orsakaði sjálftvirknina. Þetta höfum við fra Anthony Lomax.

Við vitum því ekki beinlinis hvað hleypti berghlaupinu af stað. Ef til vill var það tengt loftslagsbreytingum, en þegar sífrerinn þiðnar í fjöllum Grænlands minnkar bindiefni í berglögum og skriður kunna að myndast.

 

 

 

Íslensk berghlaup

Berghlaupið og flóðbylgjan í Grænlandi hefur vakið nokkra umræðu um, hvort slíkir atburðir séu líklegir á Íslandi. Berghlaupið í Öskju árið 2014 minnir okkur á að slíkt getur gerst hér, einkum í virkum eldstöðvum. Sumsstaðar eru líkur á að berghlaup séu yfirvofandi í eldri jarðmyndunum, til dæmis í Drápuhlíðarfjalli á Snæfellsnesi, eins of ég hef bloggað um áður hér. Eldri berghlaup eru vel þekkt víða um land, eins og Ólafur Jónsson skráði í merku riti sínu árið 1976. Hverjar eru líkur á stóru berghlaupi á Íslandi í dag? Árni Hjartarson (1997) hefur safnað saman aldursgreiningum á íslenskum berghlaupum og eru þau gögn sýnd á myndinni hér fyrir ofan. Það er greinilegt að berghlaup voru algengust á Íslandi skömmu eftir að ísöld lauk, fyrir um 10 þúsund árum, og aðeins tvö stór berghlaup eru yngri en fjögur þúsund ára. Það er berghlaupið, sem nefnist Loðmundarskriður og auðvitað berghlaupið í Öskju árið 2014. Þegar ísöld lauk og skriðjöklar hopuðu fyrir um tíu þúsund árum voru brattar fjallshlíðar og hamrar mjög óstöðugar landslagsmyndanir. Þá og á næstu árþúsundum hrundu slíkar brattar hlíðar víða og mynduðu berghlaup. Líkurnar á slíkum fyrirbærum hafa því minnkað síðan, en smærri berghlaup munu þó gerast í framtíðinni, einkum í grennd við virkar eldstöðvar.