Dollarinn ríkir enn í Ekvador

Ríki Suður Ameríku hafa mörg verið að mjakast til hægri í stjórnmálum (t.d. Brazilía, Perú, Argentína), en undantekningin er litla ríkið (13 milljón) Ekvador, sem er að mestum hluta í Andesfjöllum.   Það eru yfirleitt góðar fréttir nú frá Ekvador, enda ríkir þar gott lýðræði. Mikið hefur dregið úr fátækt í landinu og framlag til menntunar er hæst í rómönsku Ameríku. Rafael Correa var kosinn forseti Ekvador árið 2007 og hefur verið við völd í tíu ár. Nú tekur við ný vinstristjórn, sennilega með svipaða stefnu, með Lenin Moreno í fararbroddi. En að sumu leyti voru hendur Correa bundnar þegar hann tók við völdum, vegna þess að landið tók upp amerískan dollar sem gjaldmiðil árið 2000 og lagði niður gömlu myntina sucre, sem hefur reynst þeim jafn illa og krónan íslendingum. Hann gat ekkert fiktað við gengið til að stýra efnahagsmálum, gengisfellingar voru útilokaðar og nokkuð óvenjulegt efnahagsástand tók því við, sem ríkir enn. Eitt af nýjum lögum landsins er að bankar verði að koma aftur heim til Ekvador með 80% af eignum sínum. Með þessu og öðrum aðgerðum tókst að ná miklu magni af dollurtum aftur heim, sem kom sér vel í kreppunni árin 2008 og 2009. Ekki bætti úr skák að olíuverð á heimsmarkaði féll mikið en Ekvador framleiðir mikið magn af olíu frá lindum undir Amazonskóginum. Það hjálpaði sjálfsagt til að Correa er með doktorsgráðu í hagfræði frá Harvard skóla.

Línuritið sýnir GNI (Gross National Income per person) eða þjóðartekjur á mann í dollurum. Rauða línan markar breytinguna frá sucre sem gjldmiðil, yfir á ameríska dollarann. Vaxandi velgengni undanfarinn sautján ár má að nokkru leyti þakka olíu, en ef til vill einnig stöðugri hagtjórn, sem hefur verið að nokkru leyti bundin í stakk af dollaranum.

Með því að taka upp dollarann missti Ekvdor að nokkru leyti stjórn á gjaldeyrismálum, -- það var til dæmis ekki lengur hægt að prenta peningaseðla til að örva hagvöxt eða til að standa undir opinberum verkefnum eða þá til að bjarga gjaldþrota bönkum úr vanda. Eina ríkið sem hafði reynt dollarinn á undan var Panama, en þar ríkir allt annað efnahagsástand. En olíuverð hefur stöðugt lækkað og efnahagur Ekvador er í nokkurri óvissu. Það verður fróðlegt að sjá hvernig hinn nýi forseti tekur á málunum, án þess að geta fiktað neitt við gengi og gjaldeyri landsins.

Hafsbotn Íshafsins

Hafsbotninn rétt fyrir norðan okkur er merkilegt svæði, en góð landakort af honum hefur skort til þessa. Nú er búið að leysa úr því og ágætar upplýsingar eru fyrir hendi um hafsbotn Íshafsins, einnig undir ísþekjunni. Í framtíð munu siglingar færast í aukana á þessu svæði, þegar íshellan hopa enn frekar. Næst okkur og austast er Gakkel hryggurinn (Gakkel Ridge á kortinu), en hann er ungur úthafshryggur og því nátengdur Mið-Atlantshafshryggnum og gosbelti Íslands. Kolbeinseyjarhryggurinn tengir Gakkel við íslenska gosbeltið. Norðan við Gakkel og þvert yfir norðurpólinn liggur Lomonosov hryggurinn, eins og langur og mjór ormur sem tengir Grænland við Síberíu. Sennilega er Lomonosov hryggurinn þunn sneið af meginlandsskorpu, sem var skorin af meinlandsflekanum sem Svalbarð, Síbería og Rússland sitja á, þegar Gakkel hryggurinn varð fyrst virkur fyrir um 60 milljón árum. Handan við Lomonosov hrygginn er langur hryggur, sem heitir Alpha hryggur næst Grænlandi en síðan Mendeleev hryggur næst Síberíu. Þessi hryggur skiftir okkur Íslendinga miklu máli, því sennilega er hann slóðin, sem Íslenski heiti reiturinn hefur farið á leið sinni undan Síberíu, undir Ellesmere eyju, undir Baffin eyju og síðan undir þvert Grænland, frá vestri til austurs, þar til heiti reiturinn kom fram þar sem nú er Ísland.

Viltu græða peninga?: vísindaritaútgáfan

Ert þú að leita að arðbærum “business” til að fjárfesta í? Ég er hér með svarið fyrir þig: útgáfufyrirtæki vísindarita. Úgáfa vísindarita eru viðskifti á heimsmælikvarða, með heildarveltu sem er meir en $20 milljarðar á ári hverju. Veltan hjá vísindaútgefendum á heimsmælikvarða er því einhvers staðar á milli plötuútgefanda og kvikmyndaiðnaðarins.  

Ég hef gefið út bækur (Encyclopedia of Volcanoes) hjá einum þeim stærsta á þessum markaði, en það er Elsevier. Árið 2010 voru tekjur hjá Elsevier $922 milljón, með veltu sem var rúmlega 2,5 milljarðar. Það eru 36% tekjur, sem er hærri prósentutala en hjá Apple, Google eða Amazon það árið. Árið 2011 voru tekjur Elsevier (sem er staðsett í Hollandi) aftur $978 milljón af $2,5 milljarða veltu.

En hvernig græða þeir svo mikið? Í venjulegri útgáfu þarf útgefandinn fyrst að greiða höfundum fyrir greinar, borga ritstjórum, greiða fyrir prentun og dreifingu til áskrifenda og seljanda. Hjá venjulegum tímaritum (utan vísindamarkaðarins) er allt þetta nokkuð dýrt, og tekjur hjá betri tímaritum eru oftast frekar takmarkaðar, á milli 12-15%.

Aðferðin til að græða á vísindatímaritum er mjög svipuð og öðrum tímaritum, nema að útgefandi vísindaritanna losar sig að mestu við kostnaðinn. Það er vísindamaðurinn, sem framkvæmir rannsóknirnar, semur greinar og býr þær algjörlega til birtingar, útgefandanum að kostnaðarlausu. í sumum vísindaritum þarf höfundurinn jafnvel að greiða gjald fyrir birtingu, sem er viss upphæð á hverja síðu. Í nær öllum tilfellum er það reyndar ekki vísindamaðurinn, sem borgar brúsann, heldur háskólinn eða stofnunin sem hann vinnur við og þá í flestum tilfellum er það hið opinbera sem borgar brúsann í lokin. Vísindamaðurinn sér um að hanritið sé ritrýnt af kollegum sínum og afhendir það síðan útgefanda, sem þarf ekkert að gera nema prenta og dreifa. En þá snýr útgefandinn sér til sömu stofnana, háskóla og bókasafna, sem kaupa áskrift af vísindaritinu fyrir okurfé. Þessi sjálfstæðu útgáfufélög eru því sannarlega að prenta peninga, þegar þau gefa vísindarit út. Hið opinbera kostar allar rannsóknirnar, borgar laun vísindamannanna sem skrifa í ritin, og kaupir síðan aftur gögnin í gegnum útgefendur eins og Elsevier, sem græða á tá og fingri.

Regluleg útgáfa vísindarita hófst árið 1665, þegar The Royal Society í London gefur fyrst út ritið Philosophical Transactions, en það var aldrei litið á slíka útgáfu sem gróðaveg, þar til ósvífin fyritæki Elsevier komust á sporið á tuttugustu öldinni. Þegar ég ritstýrði Encyclopedia of Volcanoes fyrir Elsevier, þá þurfti ég að sannfæra um áttatíu sérfræðinga um að skrifa kafla í þetta alfræðirit um eldfjallafræði, fyrst árið 2000 og síðan í aðra útgáfu árið 2015.   Það kom mér í fyrstu algjörlega á óvart að nokkrir vísindamanna, sem voru fúsir til að vinna með mér, en vildu alls ekki birta hjá Elsevier. Þá var að myndast hreyfing innan vísindanna, til að stemma stigu við mjög dýrum áskriftum rita, og græðgi útgáfufélaganna.

Nú hafa 16744 vísindamenn heitið að taka þátt í því að sniðganga Elsevier eða framkvæma “boycott” á útgáfu hjá slíkum gróðafélögum. Hreyfingin nefnist Cost of Knowledge og hvet ég alla kollega til að taka þátt.  Framtíðin er ókeypis vísindarit, sem eru birt “on-line” á internetinu. Það er talsverð hreyfing í þá átt, sem sparar bókasöfnum mikið fé. Vonandi deyja vargar eins og Elsevier út með tímanum.

Þegar sífrerinn hopar

 

Allir sem hafa til Grænlands komið dást að fjallendinu þar. Snarbrött fjöll rísa meðfram allri strandlengjunni, einkum þegar norðar dregur. Reyndar eru það ekki fjöllin, sem eru merkileg, heldur hinir djúpu dalir og þröngu firðir, með nær þverhníptum hlíðum. Þeir eru afleiðing skriðjökla, sem hafa grafið út dalina allt frá því að ísöld hófst fyrir rúmum þremur milljónum ára. Myndin hér til vinstri er til dæmis úr Öfjord í Scoresbysundi á norðaustur Grænlandi, þar sem fjöllin eru upp undir 2 km á hæð og þverhnípt.

Sífreri ríkir á Grænlandi, fyrir norðan um 68 gráðu breiddar. Sífreri er skýrður þannig: ef berg eða jarðmyndanir hafa hitastig undir frostmarki í meir en tvö ár, þá er þar sífreri. Hann getur innihaldið allt að 30% ís eða mjög lítinn ís, sem fer eftir lekt og holumunstri bergsins og jarðlaganna. Urð og skriður hafa einhvern tíma verið vatnssósa og í sífreranum frýs allt slíkt vatn og hjálpar til að binda jarðlögin. Skriður og urðir í sífrera geta því verið mjög brattar og jafnvel lóðréttar myndanir, á meðan hitastig er undir frostmarki. Sífrerinn gerir laus jarðefni að föstu bergi – á meðan frostið ríkir. Svo fer allt af stað þegar bráðin kemur.

Það hlýnar á Grænlandi. Merki þess er til dæmis hvað jöklar minnka hratt. Myndin sýnir að Grænlandsjökull tapar mörg hundruð rúmkílómetrum á hverju ári og bráðnunin gerist hraðari með hverju árinu. Línuritið er í gígatonnum, en eitt gígatonn er einn milljarður tonna af ís. Þetta er að mestu leyti vegna hækkandi hitastigs, eins og önnur myndin sýnir. Það má því búast við aukinni tíðni berghlaupa á Grænlandi, þegar sífrerinn hopar fyrir hlýnandi loftslagi.

Það er magt annað sem hopandi sífreri hefur í för með sér. Umhverfis Ilulissat á vestur Grænlandi eru til dæmis merkar fornminjar frá þremur mikilvægustu fornmenningum Grænlandinga, sem eru kenndar við Saqqaq, Dorset og Thule. Nú eru þessar leifar enn varðveittar eins og í ísskáp, en þegar sífrerinn fer úr jörð á þessu svæði verða þessar menningaleifar bakteríum að bráð og hverfa að mestu.

 

 

Orsök berghlaupsins a Grænlandi

Nú er að skýrast málið varðandi berghlaup og flóðöldu á vestur strönd Grænlands.  Jarðskjálftamælar sýna að jarðskjálftinn stóð yfir í um tvær mínútur og myndaði flóðbylgjuna. Orsök skjálftans er berghlaupið, sem kom úr mjög brattri fjallshlíð. Vandaðir þriggja-ása jarðskjálftamælar í um 30 til 500 km fjarlægð frá Nuugaatsiaq skráðu atburðinn. Efsta stöðin a linuritinu til vinstri er sennilega Upernavik og sú næstefsta Nuuk (klikkið a myndina til að stækka). Tímaásinn er láréttur, frá vinstri til hægri. Rauða lóðrétta línan sýnir hvenær atburðurinn hefst. Línuritið, sem er rautt (magenta) er lárétti skjálftaásinn, sem skráir hreyfingu frá austri til vesturs. Græna línuritið er lóðrétti ásinn og gula línuritið er norður-suður ásinn. Rétt eftir kl. 23:39 UTC (vestur Grænlandstími er -2 klst. frá UTC) sést stuttur 5 sek. púls eða truflun á rauða línuritinu (magenta). Þetta er yfirborðsbylgja (Love wave), sem er oft fyrsta bylgjan í jarðskjálfta. Kettir og hundar skynja hana en fólk oft ekki. Þar á eftir koma venjulegar jarðskjálftabylgjur.

Líklega markar fyrsta bylgjan um 23:39 UTC brotið á jarðlögum fjallsins og byrjun á berghlaupinu. Í kjölfarið kemur strax um 50 sek. skruðningur, þegar skriðan fer af stað og síðan um 50 sek. frekari og meiri skruðningur tengdur skriðufallinu (milli bláu lóðréttu línanna). Það er því ljóst að berhlaupið orsakaði sjálftvirknina. Þetta höfum við fra Anthony Lomax.

Við vitum því ekki beinlinis hvað hleypti berghlaupinu af stað. Ef til vill var það tengt loftslagsbreytingum, en þegar sífrerinn þiðnar í fjöllum Grænlands minnkar bindiefni í berglögum og skriður kunna að myndast.

 

 

 

Íslensk berghlaup

Berghlaupið og flóðbylgjan í Grænlandi hefur vakið nokkra umræðu um, hvort slíkir atburðir séu líklegir á Íslandi. Berghlaupið í Öskju árið 2014 minnir okkur á að slíkt getur gerst hér, einkum í virkum eldstöðvum. Sumsstaðar eru líkur á að berghlaup séu yfirvofandi í eldri jarðmyndunum, til dæmis í Drápuhlíðarfjalli á Snæfellsnesi, eins of ég hef bloggað um áður hér. Eldri berghlaup eru vel þekkt víða um land, eins og Ólafur Jónsson skráði í merku riti sínu árið 1976. Hverjar eru líkur á stóru berghlaupi á Íslandi í dag? Árni Hjartarson (1997) hefur safnað saman aldursgreiningum á íslenskum berghlaupum og eru þau gögn sýnd á myndinni hér fyrir ofan. Það er greinilegt að berghlaup voru algengust á Íslandi skömmu eftir að ísöld lauk, fyrir um 10 þúsund árum, og aðeins tvö stór berghlaup eru yngri en fjögur þúsund ára. Það er berghlaupið, sem nefnist Loðmundarskriður og auðvitað berghlaupið í Öskju árið 2014. Þegar ísöld lauk og skriðjöklar hopuðu fyrir um tíu þúsund árum voru brattar fjallshlíðar og hamrar mjög óstöðugar landslagsmyndanir. Þá og á næstu árþúsundum hrundu slíkar brattar hlíðar víða og mynduðu berghlaup. Líkurnar á slíkum fyrirbærum hafa því minnkað síðan, en smærri berghlaup munu þó gerast í framtíðinni, einkum í grennd við virkar eldstöðvar.

 

 

Hamfarir a Grænlandi

Það er ótrúlega erfitt að fá tryggar heimildir fyrir því hvað gerðist á vestur Grænlandi, laugardagskvöld, hinn 17. júní, 2017. Við vitum að flóðbylgja skall á þorpið Nuugaatsiaq, og fjórir fórust af völdum hennar. Þorpið er á eyju í Uummannaq firði.

Í fjalli sem er um 21 km fyrir norðvestan þorpið varð jarðskjálfti að styrk 4.5 hinn 16. júní, kl. 10:48 á um 10 km dýpi. Kortið sem fylgir sýnir staðsetningu skjálftans og þorpsins fyrir sunnan. Þessi skjálfti verður því meir en einum sólarhring áður en flóðbylgjan rís í Nuugaatsiaq. Þá verður annar skjálfti hinn 17. júní kl. 20:39, sem er minni, eða 3.9 að styrk, en á 0 km dýpi. Hann kemur fram á IRIS kerfinu. Staðsetning seinni skjálftans er í fjallendi um 50 km austar, en stðseting kann að vera óviss.  

Arktisk Kommando hefur birt góðar myndir af fjallshlíðinni fyrir norðan Uummannaq fjörð, teknar hinn 20. júní, sem sýna að hlíðin er öll á hreyfingu og að berghlaup hafa farið af stað. Það er líklegt að fyrri skjálftinn hafi komið af stað hreyfingu í fjallshlíðinni, sem leiddi af sér berghlaup og síðan flóðbylgjuna.  Jarðlög i fjallinu virðast vera blagrytislög, sem eru algeng fra Tertier tima a miðri vestur strönd Grænlands.

Íslenska möttulblómið

Ísland er heitur reitur í jarðsögunni, eins og Hawaíí og Galapagos og nokkrir aðrir merkir staðir með mikla eldvirkni. Undir heita reitnum á Íslandi liggur sennilega möttulstrókur af óvenju heitu möttulbergi, sem kann að ná niður alla leið að mörkum kjarnans og möttuls (2900 km). Möttulstrókurinn hefur oftast verið teiknaður upp sem súla, en sennilega er hann miklu flóknari í laginu, einkum efsti hlutinn. Nú hafa Schoonman og White og birt nýtt líkan af íslenska möttulstróknum, sem er mun flóknara en fyrri líkön, en það er byggt á aðferð sem notar jarðskjálftabylgjur til að gegnumlýsa jörðina. Mötulstrókurinn virðist vera um 100 km í þvermál neðarlega í möttlinum, en breiðist út eins og krónublöð blómsins og skiftist í fimm fingur þegar hann nálgast efri mörk möttulsins. Minnumst þess að bergið í möttulstróknum er mjög heitt, en heilt og óbráðið vegna mikils þrýstings í möttlinum, en bráðnunin gerist tiltölulega nærri yfirborði jarðar.

Loftsteinar til sölu!

Loftsteinar berast til jarðar öðru hvoru, en eru mjög sjaldgæfir og dýrmætir hlutir. Þeir veita okkur mikilvægar upplýsingar um ástand og gerð pláneta og um uppruna heimsins okkar, en þeir eru einnig mjög fagrir hlutir, sem hafa farið í gegnum hreinsunareldinn við það að komast klakklaust inn í gegnum lofthjúp jarðar. Mig hefur alltaf dreymt um að finna loftstein á göngu minni um óþekkt svæði víðs vegar á jörðu, en hef ekki enn orðið svo heppinn. Uppboðshaldarinn Christie´s heldur fremur óvenjulegt uppboð frá 3 til 10. maí á loftsteinum. Þar er margt merkilegt að finna. Þar á meðal eru loftsteinar sem eru nær algjörlega úr járni, og eru þeir taldir koma úr kjörnum pláneta sem hafa brotnað. Þá er hægt að gera tilboð í pallasít loftsteina, sem eru að hálfu úr járni og nikkel og að hálfu úr risastórum kristöllum af ólivín (mynd). Þeir eru uppáhaldssteinarnir mínir, en þeir mynduðust á mörkum kjarnans og möttuls í einhverri plánetu sem nú er brotnuð í smælki. Nú, ef það er ekki nógu gott, þá getur þú fengið þér loftsteina, sem hafa borist til jarðar frá mars eða frá tunglinu. Mars loftsteinar eru ´serstkir, og hafa efnasamsetningu sem bendir eindreigið til uppruna á mars. Það er vitað um aðeins 150 kg af mars loftsteinum, svo þessi er fágætur, enda er áætlað verð á honum $50,000. Frekari upplýsingar um uppboðið má sjá hér

https://onlineonly.christies.com/s/deep-impact-martian-lunar-other-rare-meteorites/lots/346

 

Fyrstu landnemar Ameríku?

Mannkyn átti uppruna sinn í Afríku fyrir meir en milljón árum og geislaði síðan í allar áttir. Það er merkilegt að Ameríka virðist hafa verið síðasta meginlandið sem menn námu land á. Það er almennt talið að fyrstu mennirnir hafi komist til Ameríku fyrir um 14 þúsund árum, þegar sjávarstaða var lægri um allan heim og þá var fært fyrir fótgangandi frá austur Asíu yfir Beringsund til Norður Ameríku.  Jafnvel Ástralía var mönnuð miklu fyrr, eða fyrir um 40 þúsund árum.

En þessi kenning er ef til vill að breytast á mjög róttækan hátt, ef taka má mark á fornleifarannsóknum á minjum sem komu fram við vegavinnu nærri San Diego í Kaliforníu. Bein af mastodon (skyldur loðfílum) komu fram í vegavinnunni árið 1992. Frekari rannsókn hefur leitt í ljós að mikið af beinunum eru brotin. Þetta er engin smábein og þarf mikið afl til að brjóta slíkt, sennilege stórar steinsleggjur bundnar á trjágreinar. Þá hafa fundist steinar (15 kg) í uppgreftrinum, sem gætu verið verkfæri. Það sem gerir þetta hugsanlega mjög mikilvæga uppgötvun er aldursgreining beinanna, 130 þúsund ár. Ef beinin hafa verið brotin af mönnum, eins og nú er haldið fram, þá komust menn með einhverjum leiðum alla leið til Ameríku löngu fyrr en áætlað var. Ef þetta er rétt, þá er hér elsti fornleifafundur í Ameríku. Hvernig voru aðstæður í heiminum á þeim tíma? Fyrir um 120 til 140 þúsund árum var hlýskeið, með loftslag á jörðu mjög líkt því sem ríkir í dag.

Hingað til hafa ekki fundist nein mannabein á staðnum. Þar til slíkar minjar finnast þá verður að taka þessa kenningu með miklum fyrirvara, en nú er unnið af kappi á staðnum við að leita frekari minja.  En það er athyglisvert að ef hér er um menn að ræða, þá voru þeir sennilega Neanderthal, því nútúmamaðurinn kom seinna út úr Afríku.