Skófir og fléttur með skynvilluefni?

sko_769_fir2.jpg

 

Skófir og fléttur eru einn hluti af lífríkinu, sem við veitum ekki mikla athygli, en er samt sem áður mjög spennandi fyrirbæri á margan hátt. Þær eru oft fyrstu lífverurnar, sem nema land á ungum hraunum. Þær gefa frá sér sýru sem vinnur á berginu og hjálpar til að mynda jarðveg með tímanum fyrir svokallaðar æðri plöntur. En það er magt fleira óvænt varðandi skófir. Í regnskógum Ekvador í Suður Ameríku vaxa skófir af tegundinni Dictyonema huaorani. Inkarnir í Ekvador vita að þetta er jurt, sem inniheldur skynvilluefni og efnagreiningar sýna að þessar skófir innihalda meðal annars efnin tryptamín og psilocybin. En þessi skóf getur einnig gert menn ónýta. Íslenskar skófir og fléttur hafa verið notaðar sem litunarefni fyrir ullarþráð um margar aldir, en þær gefa af sér dökkbrúnan lit, rauðbrúnan eða gulbrúnan lit. Það er oft rætt um að íslenskar skófir og fléttur kunni að innihalda vímuefni eða skynvilluefni (psychodelic drugs), en enginn virðist hafa fjallað um hvaða tegundir af skófum er hér um að ræða. Það eru um 700 tegundir þekktar af skófum og fléttum á Íslandi.  Sumir halda því fram að skófin umrædda sé Collema Fuscovirens af slembruætt, eða Collema flaccidum (hreisturslembra). Aðrir telja að galdrajurtin sé Parmotrema menyamyaense. Þær munu allar innihalda efnin bufotenin, norbufotenin, tryptophan, tryptamine og serotonin í mismunandi mæli.


Þjófurinn festur á mynd

 img_5522.jpg

Það var hinn 26. mars 2012 að mér bárust fregnir af hvalreka nærri Beruvík undir Snæfellsjökli. Ég flýti mér á staðinn og kom að um fjögur leytið. Þá sá ég stærðar búrhval liggja í fjörunni. Þetta var fremur stórt karldýr, ef dæma má af um tveggja metra löngum tittling, sem hékk utan á bolnum. Þegar nær kom tók ég eftir því að framhluti neðri kjálkans hafði verið sagaður af og blóðið steymdi úr sárinu, eins og önnur mynd sýnir. Í polli rétt hjá lá handsögin, með rautt handfang. Þjófurinn hafði flýtt sér á brott. Búrhvalstennur hafa töluvert verðmæti á svarta markaðnum og eru unnar í minjagripi, skartgripi og aðra smágripi, líkt og fílabein. Þegar heim kom fór ég að skoða myndirnar frá hvalstrandinu. Þá kom í ljós að ég hafði náð þjófnum á tvær myndir, þar sem hann er að hlaupa á brott, með frampartinn af neðri kjálkanum í höndum sér. Þetta er gráhærður meðalmaður á stígvélum, í bláum vinnugalla með rauða hettu, eins og myndin sýnir. Þrjóturinn var fljótur að laumast á brott þegar við komum að og kastar frá sér söginni í poll í fjörunni. img_5537.jpg

Þótt hvalrekinn ætti sér stað inan þjóðgarðsins, þá sýndu yfirvöld hvalnum engan áhuga og létu rotna á saðnum. Þarna var glatað ágætt tækifæri til að eignast heila beinagrind af sjaldgæfri hvaltegund, sem hefði verið merkilegt efni til sýninga í þjóðgarðinum. Ekkert hefði þurt til nema að varpa netdruslu yfir hræið og festa það niður í nokkra mánuði.

Rúmum þremur árum síðar, í byrjun maí árið 2015, var ég á göngu í Búðahrauni. Þá rakst ég á hvalreka í klettafjöru skammt fyrir suðvestan Fremribúðir. Þetta var heillegt hryggjarstykki af mjög stórum hval, eins og þriðja myndin sýnir. Beinin virtust ungleg, með mikið brjósk á milli liða, sem hélt þeim saman á öllum liðamótum.  Grindin var svo ungleg, að hundurinn Snælda vildi hvergi nærri koma að svo stórum beinum. Ég tel að þetta sé hryggurinn úr búrhvalnum, sem rak á land í Breiðuvík, fyrir vestan Búðir. Ef svo er, þá hefur hann rekið um 38 km leið með ströndinni á þremur árum.img_0164.jpg

 


Uppruni Brexit: Stórifoss í Ermasundi

ncomms15101-f1.jpgBretland er að skilja við Evrópu með Brexit þessa dagana, en jarðfræðilegur skilnaður frá meginlandinu gerðist miklu fyrr. Bretland var hluti af Evrópu í margar milljónir ára. Samfeldur hryggur af kalksteini tengdi England við Frakkland, sem loðfílar, flóðhestar og menn gengu um, fram og til baka. Það eru aðeins 450 þúsund ár síðan kalksteinsmyndunin var rofin af hamfaraflóði, sem sennilega á sér engan líka. Þá fossaði fram af Hvítuklettum -- the White Cliffs of Dover – þegar nýr farvegur opnaðist frá stóru jökullóni þar sem nú er Norðursjór. Sjávarmál var þá um 100 m neðar en nú í dag, vegna þess að mikið magn af vatni var bundið í ísaldarjöklinum. Farvegir eftir flóðið eru greinilegir á botni Ermasunds, eins og myndin sýnir. Þegar flóðinu lauk hafði nýtt landslag komið í ljós, en landbrú tengdi England við Evrópu alltaf öðru hvoru þar til fyrir um níu þúsund árum. Síðan hefur Bretland verið eyja.


Sóra sprungan í Petermann jökli

petermann-crack.jpgEinn stærsti jökull Grænlands er Petermann jökullinn, nálægt nyrsta odda Grænlands. Jökultungan er um 70 km löng og um 15 km breið, og flýtur á hafinu. Þykktin á ísnum er um 600 m syðst, en um 30 til 80 m þar sem hún flýtur á hafinu.   Árin 2010 og 2012 brotnaði jökullin og tvær risastórar íseyjar, samtals um 388 ferkm. ráku til hafs og bráðnuðu.   Nú er að opnast ný sprunga í Petermann, og ef hún opnast, þá losnar frá íseyja sem er um 180 ferkm. að flatarmáli. Sennilega myndast sprungurnar vegna þess að jökullinn er að bráðna neðan frá, vegna þess að heitari sjór streymir inn sundið. Sennilega brotnar eyjan frá í sumar, þegar hafið fyrir framan Petermann verður íslaust. En þegar Petermann brotnar á þennan hátt, þá er hætt við að aðaljökullinn skríði fram í meira mæli í náinni framtíð. Það getur haft hröð áhrif á sjávarmál um heim allan.


Blái bletturinn

bluedot.jpgHöf heimsins eru að hlýna allstaðar nema í bláa blettinum í Norður Atlantshafi, rétt fyrir suðvestan Íslands. Fyrsta myndin sýnir frávik frá hita hafsins frá 1900 til 2013. Öll höfin sýna gulan eða rauðan lit, sem þýðir hlýnun, eins og mælikvarðinn undir myndinni sýnir. En það er ein mjög mikilvæg undantekning: blái bletturinn sunnan Grænlands og Íslands. Þetta svæði hafsins sýnir stöðugua og ákveðna kólnun í öllum mælingum. Hnattræn hlýnun er í gangi, en hvernig stendur á þessari staðbundnu kólnun rétt hjá okkur í hafinu? Hingað til hefur verið farið með þetta eins og viðkvæmt feimnismál, og lítt rætt meðal vísindamanna og alls ekki meðal almennings. En málið er grafalvarlegt, þar sem það kann að benda til að Golfstraumurinn sé að hægja á sér.   Árið 2010 stungu Dima og Lohmann upp á að Golfstraumurinn hafi verið að hægja á sér alla leið síðan um 1930. Nú eru nokkrir vísindamenn byrjaðir að kveða við sama tón, til dæmis S. Rahmsdorf (2015) á fundi í Reykjavík. Einn sá fyrsti til að benda á þann fræðilega möguleika að það kynni að draga úr Golfstraumnum í tengslum við hnattræna hlýnun var Bandaríkjamaðurinn Wally Broecker í grein í Nature árið 1980, sem bar titilinn “Unpleasant surprises in the greenhouse?”   Golfstraumurinn er einn mikilvægasti armurinn í hringrás strauma heimshafanna, en að hluta til verður þessi hringrás til vegna þess að mjög kaldur, saltur og þungur sjór sekkur norðan Íslands, steymir með botninum til suðurs, og sem svörun við því streymir heitari sjór (Golfstraumurinn) til norðurs. Nú við hnattræna hlýnun dregur úr myndun þessar sjávartegundar í norðri og Glofstraumurinn hægir á sér. Þetta er kenningin, en mælingar eru allt of fáar á þessu fyrirbæri. Ekki reikna með að Hafró skifti sér af því heldur: þeir halda sig á landgrunninu.liu-2017-1cjpg.jpg

Wei Liu ofl. (2016) hafa gert mjög nákvæmt líkan af áhrifum af hnattrænni hlýnun á Golfstrauminn, sem spáir um líklega hegðun hans í framtíð. Niðurstaða þeirra er sú, að mikið dragi úr Golfstraumnum eftir um 200 ár, eins og önnur mynd sýnir. Þetta líkan gerir ráð fyrir tvöföldun á kolsýru í lofthjúpnum.  Einingarnar fyrir rennsli Golfstraumsins eru í Sverdrup (Sv), en ein Sv er ein milljón rúmmetrar af sjó á sekúndu. Við Björn Erlingsson bentum á þessa hættu í ýtarlegri skýrslu um hnattræna hlýnun til Forsætisráðuneytissins árið 2007, en fengum engin viðbrögð við þeirri skýrslu. Jafnvel skólabörn átta sig á því nú í dag að hegðun og framtíð Golfstraumsins skiftir íslendinga öllu máli.


Hættulegt að anda


 fusioncharts.jpg

Kína er miðstöð alls iðnaðar á jörðu, en því fylgir gífurleg mengun. Það stafar einkum af því að aðal orkugjafi kínverja eru brennisteinsrík kol. Í Peking hefur mengunin verið svo slæm, að Bandaríska sendiráðið lét setja upp skynjara hjá sér árið 2008, sem mælir daglega mafn af P2.5 rykkornum, en þau eru hættulegust heilsu manna. Þetta er svipað að eðli og svifryk það sem myndast í Rekjavík á vetrum vegna umferðar. Síðan hefur Sendiráðsmælirinn verið eins og hornsteinn fyrir mælingar loftgæða í Kína: það eina sem menn treysta.

Hættumörkin á loftgæðum eru talin 300 P2.5 einingar, loft þar yfir er talið mjög hættulegt heilsu og allir verða að halda sig innan dyr á meðan slíkt ástand ríkir. Myndin sýnir mælingar í Peking undanfarna daga. Það er langt yfir hættumörkum og hefur í dag náð upp í 446 einingar.

Kínversk stjórnvöld hafa ekkert verið sérlega ánægð með að erlent ríki sé að fylgjast með loftgæðum þeirra, en þetta eru nú einu gögnin sem allir treysta.


Nú er von fyrir fílinn!

 fi_769_ll.jpgÁrið 1800 er taliðað 26 milljón fílar hafi verið á lífi á jörðu.  Í dag eru ekki einu sinni 50 þúsund fílar eftir á Indlandi og í Afríku eru um hálf milljón. Það er auðvitað fílabeinið, sem er að drepa fílinn, eða réttara sagt græðgi mannkyns að ná sér í fílabein til skrauts. Í Kína er langstærsti markaðurinn fyrir fílabein, en einnig í öðrum austurlöndum fjær. Í dag tilkynnti Kína að öll verzlun með fílabein verði ólögleg í lok ársins 2017. Þetta er algjör “game changer” fyrir verndun fílsins og getur bjargað honum frá algjörum útdauða. Bandaríkin hafa einnig bannað alla fílabeinsverzlun fyrr á þessu ári. Við getum glatt okkur á þessari skynsamlegu hegðun stórveldanna og vonandi fagnað því að fílnum fari að fjölga aftur.


Hringstraumurinn umhverfis Suðurheimsskautsland

 

antarctic-ocean-circulation-model-800x600.pngEini sjávarstraumurinn sem fer í hring á jörðu er umhverfis Suðurheimsskautið. Hann snýst í austur og flytur sjó á milli Atlantshafs, Kyrrahafs of Indlandshafs og er stærsti hafstraumur jarðar. Hér er alltaf ríkjandi vestanátt, sem keyrir strauminn áfram í hring. Myndin sýnir hvernig straumurinn hagar sér umhverfis Suðurskautið, og sýnir einnig hraðann. Rauði straumurinn á myndinni fer hraðast, eða meir en eina mílu á klst. Blátt fer hægar. Þessi stærsti hafstraumur jarðar flytur mesta magn af sjó á plánetunni, eða 173 Sverdrup einingar af sjó, en eitt Sverdrup er ein milljón rúmmetrar á sekúndu. Til samanburðar flytur Amazonfljót um 0,17 Sv og Golfstraumurinn um 30 Sv.

 


Mýragas vex hraðar í lofthjúp

metan2016.jpgMýragas eða metan hefur efnafræðitáknið CH4 og er mikilvægt í náttúrunni.  Gasið berst frá jörðu og upp í lofthjúp jarðar, þar sem gasið veldur hnattrænni hlýnun líkt og koltvíoxíð. En þar er metan hlutfallslega miklu virkara en koltvíoxíð. Talið er að hver sameind af metan sé um 30 sinnum virkari en koltvíoxíð, en það er miklu minna af metan í lofthjúpnum (um 2 hlutar af milljón á móti um 400). Metan hefur hækkað í andrúmsloftinu síðan iðnbyltingin hófst, en af einhverjum ástæðum vex það nú með meiri hraða síðan 2007, eins og fyrsta mynd sýnir, eftir E.G. Nisbet. Frá 2007 til 2013 óx metan um 5.7 ppb á ári, en svo varð stökkbreyting árið 2014 og þá óx metan um 12.5 ppb það árið. Hvað veldur þessu? Önnur mynd sýnir að dreifing metan er ójöfn í tíma og rúmi á jörðu. Á myndinni merkir grænt, gult og rautt hækkun, en blátt, dökkblátt og fjólublátt lækkun á metan. Rannsóknir á samsætum af kolefni í metan gasi sýna að þessi hækkun er ekki vegna jarðefna, olíu eða kola heldur er hún lífræn að uppruna. Þessi mikla og skyndilega aukning metan er stór ráðgáta fyrir vísindin í dag. metandreifing.jpgGetur það verið vegna losunar af mýragasi úr sífreranum í norðri, eða vegna bráðnunar á metan ís sem finnst í seti á hafsbotni eða meiri rotnunar gróðurs í hitabeltinu? Enginn veit, en það er greinilegt að mikil breyting er í gangi og jafnvel stökkbreyting.



Örloftsteinar í þakrennunni

 

o_776_rloftsteinar.jpgHefur þú kíkt í þakrennuna þína nýlega? Það getur vel verið að þú finnir þar örloftsteina og geimryk. Það er talið að um sex tonn af geimryki og örlitlum loftsteinum berist til jarðar á degi hverjum.   Það er um eitt korn á hvern fermeter á ári.

Vísindin nota ýmsar aðferðir til að safna geimryki og örlitlum loftsteinum. Ein vinsælasta aðferðin er að aka um Suðurheimsskautslandið á snjósleðum og tína upp svarta steina upp úr hvítum ísnum. En þakrennan er nærtækari fyrir koour hina. Það er að sjálfsögðu allskonar rusl í þakrennunni. Líklega er þar að finna eitthvað af eldfjallaösku frá Eyjafjallajökli, ryki úr umferðinni, ryði og fleiru, en örloftsteinarnir eru auðþekktir. Þeir eru glansandi og glerkenndir eins og myndin sýnir, vegna þess að þeir hafa bráðna skel eftir að hafa farið í gegnum andrúmsloft jarðar á ofsahraða og við mikinn núningshita.


« Fyrri síða | Næsta síða »

Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikið á Javascript til að hefja innskráningu.

Hafðu samband