Mesti útdauði jarðar markar uppruna Íslenska heita reitsins.

 

 

Eins og ég hef fjallað um hér í pistlum á undan, þá er það álit margra jarðvísindamanna að heiti reiturinn sem nú er virkur undir Íslandi eigi sér langa sögu, sem byrjar undir Síberíu fyrir um 250 milljón árum. Hann er þá langlifasti heiti reiturinn á jörðinni í dag. Enn merkilegra er sú kenning að þegar heiti reiturinn fyrst kom upp á yfirborðið í Síberíu, þá hafi hann orskað mesta útdauða lífríkis á jörðu, á mótum Perm og Trías timabila í jarðsögunni. Það er almennt talið að heitir reitir séu kraftmestir í fyrstu en síðan dragi úr gosmagninu og raftinum. Það getur vel passað í þessu tilfelli.

Lífríki jarðar hefur verið að þróast í um 500 milljón ár. En það hefur ekki alltaf verið dans á rósum, því á þessum tíma hafa orðið fimm stóratburðir, sem hafa eytt nær öllu lífríki á jörðu í hvert sinn. Sá þekktasti varð fyrir um 65 milljón árum, þegar risaeðlurnar og mest allt lífríki jarðar dó út í risastórum loftsteinsárekstri. Fyrsta mynd sýnir fjölda tegunda sem dóu út við hvern útdauða jarðsögunnar. En stærsti og mesti útdauði lífríkis jarðar varð fyrir um 252 milljón árum, þegar um 96% af öllu lífríki fórst. Áhrifin voru svo djúptæk að jafnvel kóralrifin í hafinu dóu og engir kórallar þrifust í um tíu milljón ár á eftir. Allt lífríki sem nú lifir á jörðu eru afkomendur hinna útvöldu 4% sem lifðu þessar hamfarir af. Þessi mikli útdauði markar skilin milli Perm og Trías tímabila í jarðsögunni.

Hvað er það sem gerðist í jarðsögunni á þessum tíma, sem kynni að hafa valdið þessum mikla útdauða? Var það stórkostlegur loftsteinsárekstur, mikil eldgos eða einhverjar aðrar náttúruhamfarir? Vísindamenn hafa lengi velt því fyrir sér og ekki enn komið með nægilega sannfærandi svör.

Það hefur ekki fundist nein vitneskja um stóran loftsteinsárekstur á þessum tíma, en hins vegar verður útdauðinn eiginlega nákvæmlega á sama tíma og mesta eldgosatímabil jarðar tekur yfir, þ.e.a.s. gos blágrýtismyndunarinnar í Síberíu. Þessi blágrýtismyndun nær yfir meir en 2,5 ferkílómetra, er víða meir en 3 km á þykkt og með rúmmál um eða yfir 4 milljonir rúmkílómetra. Myndin til vinstri sýnir hraunstaflann. Ofan á allt saman bætist að þetta ótrúlega magn af basaltkviku gubbaðist upp á mjög stuttum tíma. Steingervingafræðin sýnir að útdauðinn varð á mjög stuttum tíma, sennilega innan 200 þúsund ára. Um 90% af öllum tegundum í   hafinu fórst og um 70% af öllum tegundum á landi. Sömu leiðis sýna steingervingarnir að útdauðinn varð samtíma eldgosunum. Það tók meir en 5 milljón ár áður en lífríkið tók að ná sér.

Þetta er nú gott og blessað, en hver eru þá tengslin milli eyðingu lífríkis og eldgosanna ? Eða er það einungis tilviljun? Hraunrennslið hefur auðvitað haft engin áhrif, en þá er að leita skýringa í sambandi við magn og tegundir af gasi, sem kom upp í þessum gosum. Það eru fyrst og fremst gastegundirnar CO2, H2O, SO2 HF og HCl. B,A, Black og félagar (2012) hafa mælt magn þessara gastegunda í kvikunni sem gaus í Síberíu á þessum tíma.

Þeir finna að kvikan sem kom upp í sumum gosunum hefur ótrúlega hátt magn af gastegundum, með allt að 0,5% S (brennistein), upp undir 1% Cl (klór), og nær 2% F (flúór). Magnið af þessum gastegundum sem kann að hafa borist út í andrúmsloftið skiftir þúsundum gígatonna (Gt), en eitt Gt er einn milljarður tonna. Þeir telja að magnið af brennisteinsgasi hafi verið um 5300 til 6100 Gt S, af klóri 100 til 2700 Gt Cl og af flúóri á bilinu 3800 til 5400 Gt Cl. Brennisteinn veldur kólnun á loftslagi jarðar ef gasið berst hátt upp í heiðhvolf. Klór gasið gæti eytt ósón laginu í heiðhvolfi, sem ver jörðina fyrir hættulegum geimgeislum. Það kann þá að orskaka stökkbreytingar og ill áhrif á erfðefni í öllu lífríki. Flúór orsakar gadd eða flúorósis og fall búpenings, eins og við þekkjum vel hér eftir Skaftárelda 1783.  Það er því af nógu að taka í þessu dæmi varðandi hugsanlegar hættur út af þessum stórgosum.

Athugasemdir

[kristinn geir steindórsson briem (IP-tala skráð) 29.12.2014 kl. 21:34]

æti þá ekki að fyna einkeni flúoreitrunar í steingerðíngum þess tímma.   en þetað er samt trúleg keníng .

[Trausti Jónsson, 29.12.2014 kl. 21:51]

Ég nota orðið „aldauðahrina“, og finnst það þjált í þessu samhengi. Segja má: Aldauðahrinan á mótum Perm og Trías er sú mesta sem vitað er um. Hvort öðrum likar það er svo annað mál. Orðið hljómar mjög hrikalega - en þetta eru líka hrikalegir atburðir. Sú hrina sem nú gengur yfir - að sögn - og oft er kölluð á ensku "the sixth extiction" heitir þá sjötta aldauðahrinan (en auðvitað eru þær miklu fleiri). Bestu þakkir fyrir fræðandi pistla, Haraldur.

[Bjarni Gunnlaugur (IP-tala skráð) 30.12.2014 kl. 01:51]

Ég átta mig ekki alveg á þessu með kórallanna. Dóu þeir út en endursköpuðúst á ný eftir 10 milljón ár? Mikil tilviljun það!

[Haraldur Sigurðsson, 30.12.2014 kl. 06:52]

Kristinn: Þessi reikulu efni, brennisteinn, klór og flúór, eru vel uppleysanleg í vatni og skolast því burt. Þau verða varle eftir í steingerfingum af þeim sökum.

Trausti: Takk fyrir þetta.  Ég er heldur ekki ánægður með þýðingu á orðinu extinction.  Ef ég man rétt, þá notaði ég orðið aldauði fyrir extinction, í grein sem ég birti í Náttúrufræðingnum um þetta fyrirbæri fyrir um 15 árum síðan.  Sennilega myndi ég nú frekar nota aldauða en útdauða um þetta ógnvænlega fyrirbæri  -- eða þá ragnarök?

Bjarni: Sennilega hafa allir kórallar þess tíma dáið út.  En um fimm miljón árum síðar hafa komið fram tegundir, sem störfuðu á sama hátt og kórallar í hafinu.

[kristinn geir steindórsson briem (IP-tala skráð) 30.12.2014 kl. 13:00]

haraldur: þakka fyrir eflaust rétt. en þekki svolítið til fluormenguna af sögum úr heklugosinu 1970. þar kom til sjúkdómur sem heitir gaddur það ætti að sjást á tönnum dyra á þeim tíma.

[Haraldur Sigurðsson, 30.12.2014 kl. 13:34]

Kristinn: Þetta er hárrétt. Gaddur af flúóreitrun eyðir tönnum og beinum, eins og frægt er orðið í tengslum við Skaftárelda.  Mér er ekki kunnugt um hvort það hefur verið rannsakað í sambandi við alduða tegundanna á Perm-Trías tímabilinu.