Kvikuþró - ein stór og önnur lítil

Undir flestum stórum og langvirkum eldfjöllum er kvikuþró.  Hún er einskonar tankur eða forðabúr af kviku ofarlega í jarðskorpunni.  Í stórgosum tæmist kvikuþróin að miklu leyti og þá kann fjallið að hrynja niður í tómarúmið undir.  Við það myndast hringlaga sigdalur á yfirborði, sem við nefnum öskju eða caldera á erlendum málum.  Katla er eitt af þeim íslensku eldfjöllum, sem talin er hafa kvikuþró á dýpinu, eins og fyrsta mynd sýnir.  Mælingar jarðeðlisfræðinga hafa gefið vísbendingu um kvikuþró á um 1,5 km dýpi undir sjávarmáli, eða um 2 til 3 km undir yfirborði fjallsins. Kvikuþróin er talin um  það bil 5 km í þvermál og gæti rúmmál af kviku í þrónni verið um 4 rúmkílómetrar.  Önnur mynd sýnir niðurstöður Ólafs Guðmundssonar og annara jarðeðlisfræðinga á skorpunni undir Kötlu.  Ljósa svæðið sýnir staðsetningu kviku í þrónni undir.  Þetta verður að teljast fremur lítil kvikuþró, miðað við það, sem finnst í jarðskorpunni á sumum öðrum eldfjallasvæðum.  Ein þekkasta, best rannsakaða og stærsta kvikuþró sem vitað er um er undir Yellowstone í Bandaríkjunum.  Þriðja mynd sýnir þversnið af henni.  Hún er um 80 til 90 km á lengd og yfir 20 km á breidd. Kvikuþróin er talin vera á dýpinu frá 5 km og ná niður á 17 km undir yfirborði.  Fyrri niðurstöður sýndu að í henni eru um 4000 rúmkílómetrar af kviku en sennilega er það lágmark. Reyndar er talið að í þrónni sé blanda af kviku og kristöllum, þ.e.a.s.  einskonar kristal-ríkur hrærigrautur.  En yfirleitt getur kvika ekki gosið ef hún inniheldur meir en 50% kristalla.  Þá er hún einfaldlega of stíf og rennur ekki.  Risastór gos hafa komið upp úr þessari kvikuþró undir Yellowstone. Síðasta stórgosið var fyrir um 640 þúsund árum og þá gaus 1000 rúmkílómetrum af kviku í sprengigosi, sem dreifði ösku yfir alla Norður Ameríku. Hvað er einn rúmkílómeter?  Surtsey er til samanburðar einn rúmkílómeter.  Okkar stærsta gos síðan land byggðist, Skaftáreldar, er um 15 rúmkílómetrar.  Þúsund er alveg ótrúlegt magn, en fyrri sprengigos í Yellowstone hafa verið enn stærri. Til dæmis var gosið fyrir 2,1 milljón árum um 2500 rúmkílómetrar.  Stærsta sprengigos af þessari gerð  varð þó í eldfjallinu Toba í Indónesíu fyrir um 74 þúsund árum,  en þá kom upp 2800 rúmkílómetra á yfirborðið.  Yellowstone er elsti og merkasti þjóðgarður Bandaríkjanna og það er ævintýraland ferðamannsins og jarðfræðingsins. En jarðskopran þar er sífellt á hreyfingu. Jarðskjálftar eru mjög tíðir og land ýmist rís eða sígur. Síðasta gosið í Yellowstone var líparít hraungos fyrir 70 þúsund árum. Það var "aðeins" um 30 rúmkílómetrar að stærð, en hefur ekki valdið miklum umhverfisspjöllum þar sem hraunið var takamarkað í útbreiðslu innan öskjunnar. Enginn veit hver framtíð Yellowstone elstöðvarinnar er.  Kvikan er fyrir hendi í miklum mæli, órói er tíður í jarðskorpunni og allt er fyrir hendi til að stórgos gæti orðið.  En hins vegar hafa engar breytingar orðið, sem benda til að slíks sé að vænta á næstunni.  Á meðan svæðið er rólegt, þá hvet ég alla til að fara til Yellowstone amk. einu sinni á ævinni, því þessi þjóðgarður er engu líkur --  en varist bjarndýrin!  Ég starfaði þar um tíma við rannsóknir árið 1985. Við fórum víða á göngu utan vega um garðinn allan.  Það hafði verið brýnt fyrir okkur að koma bjarndýrunum ekki á óvart.  Ég hafði það þá fyrir sið að halda á steini í vinstri hendi og jarðfræðihamrinum í þeirri hægri, og slá á steininn í hverju spori. Þá heyrðu birnirnir í okkur langar leiðir og vissu hvar við vorum á ferð.  Ef þeir hrökkva við og ef þú gengur milli móður og unga þá getur þú átt von á árás.  Á slíkum gönguferðum er mér ávalt í huga minningin um konu, sem ég þekki.  Hún er jarðfræðingur og vann í Alaska árið 1977.  Það vað hún fyrir árás bjarndýrs og hann bókstaflega át af henni báða handleggina.  Ef þið sækið Yellowstone heim, þá haldið ykkur á göngustígunum!

Athugasemdir

[Rafn Haraldur Sigurðsson (IP-tala skráð) 4.7.2014 kl. 16:45]

Kom þaðan fyrir 2 vikum síðan, lenti í snjókomu, hagléli, slyddu, sól og rigningu, ekta íslenskt. Sáum Grábrjörn í fjarska sem var með húna, en einnig hljóp svartabjörn yfir veginn einni bílengd frá okkur og hvarf inn í skóginn. Skógurinn ber enn merki brunans 1988 þegar að 36 prósent af skóginum brannen hefur þó mikið vaxið af nýjum skógi sem er smám saman að hylja leifarnar af brunanum mikla. Einnig mátti sjá afleiðingar nýrri bruna. Tek undir með þér að allir ættu allavega að fara þangað að minnsta kosti einu sinni á ævinn.

Það má svo geta þess að það kostar 25 dollara inn í garðinn fyrir bílinn burséð frá því hve margir eru í bílnum. Með passanum fær maður bæklinga með upplýsingum um það helsta í garðinum og hann gildir í viku.

[Ómar Ragnarsson, 4.7.2014 kl. 20:55]

Bæta má við upplifuninni af því að kynna sér skógareldana 1988 og kynslóðaskipti skóganna í Yellowstone, en því eru gerð feiknar góð skil í ferðamannamiðstöðinni og kvikmyndum og tilheyrandi.

Við erum langt á eftir Kananum í slíkri upplýsingastarfsemi.  

Sá það best með því að fara tvisvar þangað, 1998 og 2008. 

Bandarískur jarðvarmavirkjanasérfræðingur sagði á ráðstefnu hér í haust að aldrei yrði snert við jarðvarma- og vatnsorkugnægðinni í Yellowstone, því að svæðið væri "heilög vé."

Samt kemst Yellowstone ekki á blað í nýlegri bók um helstu undur veraldar en hinn eldvirki hluti Íslands er þar á blaði.