Byrgi í Berserkjahrauni

 

Eyrbyggja segir svo um þriðju þraut berserkjanna:  “  … og gera byrgi hér fyrir innan hraunið.”   Hvað er byrgi þetta og hvar er það?  Björn Jónsson (1902-1987)  bóndi á Innri-Kóngsbakka var fróður maður og skráði örnefni í sinni sveit.  Björn taldi Krossrétt vera byrgi berserkjanna.  Ég tel að svo sé ekki, enda hafði Sigurður forni áður bent á  aðrar og miklu líklegri rústir sem hið forna byrgi.

Eyðibýlið Berserkjahraun eða “undir Hrauni” stendur við austur jaðar Berserkjahrauns, en það hefur verið í eyði síðan árið 1953.  Íbúðarhúsið er steypt árið 1944 en er nú komið að hruni.  Spörfuglar gera sér nú hreiður uppi í hillum og skápum.  Til er teikning frá 1897 af bænum undir Hrauni eftir W.G. Collingwood (1854-1932), sem sýnd er hér fyrir ofan.  Bæjarhúsin standa þá á hól við hraunjaðarinn, og umhverfis eru fjögur eða fimm útihús. Í bakgrunni er Bjarnarhafnarfjall, svo myndin er gerð í norðvestur átt.  Collingwood var  hér í för með dr. Jóni Stefánssyni lækni.  Um dys berserkjanna segir Collingwood: “Hún var opnuð fyrir nokkrum árum og þar fundust mjög stór bein.”   Gamli torfbærinn var í notkun allt til 1944.

Á undan Collingwood ferðaðist hér um hraunið sá sérkennilegi maður Sigurður forni Vigfússon (1828-1892).  Hann var sjálfmenntaður fornleifafræðingur, sem sá um Forngripasafnið á lofti Dómkirkjunnar í Reykjavík.  Hann átti til að bregða sér í fornmannabúning, eins og myndin sýnir.  Af hverju gera starfsmenn Þjóðminjasafns Íslands ekki slíkt hið sama í dag?  Of mikill Disney World stíll fyrir þeirra smekk?

Í Árbók Fornleifafélagsins sem kom út árið 1893 skrifar Sigurður um Berserkjahraun.  Hann lýsir stórum tóftum (67 og 47 fet á lengd) í grennd við bæinn undir Hrauni og telur aðra þeirra vera kirkju sem Styrr lét reisa og hina rústina af fornum skála.  Handan við Hraunlæk er stór kriki inn í hraunið og nefnist krikinn Tröð.  Hér telur Sigurður að finna megi “gerði” berserkjanna.   Sennilega á hann hér við byrgið, sem minnst er á í Eyrbyggju.  Gerðið telur Sigurður vera meir en 50 faðmar á kannt og ferskeytt.  Veggir, sem nú eru fallnir, voru ákaflega breiðir og hlaðnir úr grjóti og torfi.  

En Sigurður tekur einnig eftir mikilli “grjóttóft” í suðaustur horni gerðisins og vil ég draga athygli lesendans einkum að henni.   Hún er hlaðin í hraunbrúninni og nýtir að nokkru leyti stór björg í hrauninu sem vegg.  Tóftin er um 7 m á lengd og um 4 m á breidd.  En tveir veggir tóftarinnar eru hlaðnir úr óvenju stórum hraunbjörgum, eins og myndin sýnir.  Ljósa stikan er 1 m á lengd.  Hér eru björg sem eru meir en meter í þvermál og hefur þeim verið lyft upp í vegg á einhvern hátt. Er þessi svokallaða grjóttóft í reynd byrgið sem nefnt er í Eyrbyggju?  Það er ekki ólíklegt, en Sigurður forni segir að lokum: “Hér  er auðsjáanlega stórkostlegt mannvirki frá fornöld, og getur enginn efi á verið, að það sé gerði berserkjanna.”   Var þetta stórskorna byrgi notað sem fiskibyrgi, og hver var tilgangur með hinum miklu hlöðnu veggjum, sem Sigurður greinir frá?  Fræðimaðurinn Þorleifur Jóhannesson er sammála Sigurði forna um þessa túlkun í skýrslu, sem hann samdi fyrir Örnefnastofnun.

Það er fleira sem vert er að minnast á í sambandi við býlið undir Hrauni.  Uppi á hraunbrúninni rétt fyrir vestan bæinn eru fimm eða sex gömul fiskibirgi.  Þau eru hlaðin úr stórum hraunstykkjum, og gisið á milli, eins og venja var í gerð fiskibyrgja. Slík byrgi eru vel þekkt hjá Gufuskálum undir Jökli, þar sem á annað hundrað birgi hafa fundist, og einnig víða á Reykjanesi, til dæmis við Ísólfsskála, Grindarvík og víðar.  Fiskibyrgi eiga eitt sameiginlegt: þau eru öll hlaðin á hrauni, þar sem sótt var til sjávar.   Svo var einnig hér, því fyrir norðan býlið Hraun er Hraunsvík. Þaðan var róið frá Hrauni á Breiðafjörð til fiskjar.  Fiskur var fyrrum verkaður og þurkaður á staðnum.  Fiskurinn var flattur eins og saltfiskur, en síðan lagður til þerris á þurrkgarða, helst á hrauni. Síðan var fiskurinn lagður í byrgi og geymdur þannig yfir veturinn. Á vori var fiskurinn tekinn úr byrgjunum og lagður á garðana þar til honum var pakkað til að flytja í skútur sem komu erlendis frá til að kaupa fisk eða skreið.  Sennilega hafa slíkar enskar skútur legið í Kumbaravogi (Cumberland Bay?), sem er fyrir framan Bjarnarhöfn. 

 

Athugasemdir

[Páll Vilhjálmsson, 9.6.2014 kl. 17:33]

Takk fyrir áhugaverðar færslur um Eyrbyggju og mannvistarleifar á söguslóðum hennar.

Ég hnaut um síðustu efnisgreinina, þar sem þú lýsir skreiðarverkun. Mér finnst ólíklegt að skreiðarfiskur hafi verið flattur eins og saltfiskur. Skreið er að jafnaði verkuð þannig að fiskurinn er afhausaður og kúttaður (maginn opnaður og innyflin hreinsuð út) og bolurinn að öðru leyti heill og óflattur.

[Þorkell Guðbrandsson (IP-tala skráð) 9.6.2014 kl. 17:59]

Kannast líka við að fiskur til þurrkunar hafi verið hnakkaflattur/ráskorinn áður og fyrr meir. Þetta var algeng aðferð þar sem ég ólst upp, þ.e. í Ólafsvík, nokkru utar (vestar) á Nesinu. Þá var fiskurinn þræddur upp á rár, þ.e. mjó prik sem voru látin ganga í gegn um kviðaropið milli þunnildanna, en fiskurinn var slægður á venjulegan hátt þótt hann væri ekki kviðflattur eins og saltfiskur. Nútíma skreiðarverkun er ekki svo gömul verkunaraðferð, þ.e. að slægja fiskinn og þurrka hann svo heilan. Sú aðferð kemur til á síðustu öld að mér er sagt.

[Haraldur Sigurðsson, 9.6.2014 kl. 18:51]

Sennilega er aðeins einn maður, sem gæti skorið úr um verkun fisks á þessum tíma:  Lúðvík Kristjánsson.  En hans nýtur ekki lengur við, því miður.

[Haraldur Sigurðsson, 9.6.2014 kl. 21:09]

Edvarð Júlíus Sólnes setti þessa merku athugasemd inn á Facebook síðu mína:  Ólafur Thorlacius gróf í dysina 1875 og fann bein, sem voru talin hvalbein. Hann hefur eftir Prjóna-Siggu, sem hann þekkti í æsku, að Hallgrímur Bachmann, bóndi í Bjarnarhöfn, hafi opnað dysina um 1800 og fundið tvo lærleggi af mönnum (sjá Náttúruvá á Íslandi, bls. 377)

[Þorkell Guðbrandsson (IP-tala skráð) 10.6.2014 kl. 13:01]

Af því próf.dr. Haraldur minnist á dr. Lúðvík Kristjánsson, frænda minn og hans miklu heimildasöfnun er ekki úr vegi að geta þess, að í stórvirki hans "Íslenskum sjávarháttum" er flestu lýst vandlega sem viðkemur sjósókn, fiskveiðum og fiskverkun. Í fjórða bindi ritverksins á bls. 311 til 322 er t.d. lýst hinum ýmsu aðferðum við fiskverkun. Því má segja að dr. Lúðvíks njóti enn við hvað það varðar að svara um þetta og ýmsa skylda hluti. Ég sé hinsvegar í bókinni að heilþurrkun á fiski er miklu eldri en ég taldi í fyrri athugasemd minni, þótt hún hafi lagst af að miklu leyti í margar aldir. Hvet alla sem áhuga hafa á þessum hlutum að kynna sér ritverk dr. Lúðvíks.

[Þorkell Guðbrandsson (IP-tala skráð) 10.6.2014 kl. 13:03]

Þarf að bæta við og leiðrétta að þar sem ég nefni hér að ofan og vísa í 4. bindi ritverksins "Íslenskir jávarhættir" er átt við skreiðarverkun. Lýsingar á fiskverkun að öðru leyti er að sjálfsögðu miklu ítarlegri.