Fagurt sprungugos

Einhver Grindvíkingur sagði um alla jarðskjálftavirknina undanfarnar vikur ´´Þetta hættir ekki fyrr en það kemur eldgos!´´   Við  sjáum nú til með það, því þessu er alls ekki lokið enn. Gosið er stórkostlegt og kemur upp í óbyggðum, sennilega á besta stað hvað varðar byggð og mannvirki. Kvikustrókarnir í upphafi gossins eru sennilega þeir fegurstu sem hafa sést á Íslandi í mörg ár. Þeir sem flugu með þyrlunni yfir gosstöðvarnar um nóttina strax og gos hófst og á meðan það var í hámarki hafa orðið fyrir lífsreynslu sem mun hafa djúp áhrif alla ævi. Gosið virðist hafa verið mjög kröftugt í fyrstu, með rennsli á bilinu 100 til 200 rúmmetrar á sekúndu, og jafnvel náð upp í 300 rúmmetra á sekúndu. Þetta er mörgum sinnum meira rennsli en í ánni Thames í Lundúnum (65 rúmmetrar á sek.), en dálítið minna en rennsli árinnar Seine í París (560 rúmmetrar á sek.).  En nú er strax byrjað að draga úr goskraftinum og gæti það bent til að gosið verði frekar stutt. 

Hagstæð lega gossprungunnar í óbyggðum og mikil fjarlægð frá byggð bendir til að Grindavíkurbær sé ekki í hættu.  Nú þegar búið er að tappa af kvikuþrónni með myndarlegu eldgosi í óbyggðum er enn minni hætta í Grindavík og engin ástæða að halda áfram lokun bæjarins.

 

Það er búið að opna glufu

Bláa Lónið er opið. Grindavík er enn lokað. Hvaða dómgreind er það, að leyfa opnun á svæði sem er í miðju hættusvæðinu, en halda bænum lokuðum í útjaðri svæðissins?  Það er peningadómgreind, að leyfa Bláa Lóninu raka inn erlendri mynt, en á meðan eru íbúar Grindavíkur enn á flótta.  En þeir eru greinilega ósáttir við það, eins og kemur fram í Mbl. í dag. „Ég vil bara opna mitt fyrirtæki“ segir Ólaf­ur Bene­dikt Arn­berg Þórðar­son sem rek­ur Hót­el Grinda­vík og veit­ingastaðinn Brúna þar í bæn­um en hon­um var hótað hand­töku í gær­kvöldi yf­ir­gæfi hann bæ­inn ekki.´´

Jarðskjálftar eru enn í gangi við Grindavík, en þeir eru vægir og munu sennilega halda áfram í nokkra mánuði. Einnig jarðskorpuhreyfingar. Þetta er ástand sem vel má búa við. Ég spái því að allri lokun verði aflétt efti fund Almannavarna og sérfræðinganna næsta miðvikudag.

Eldfjallafræðingur með kímnigáfu

Ég starfaði í tæp tvö ár við frönsku kjarnorkurannsóknastöðina í Saclay, rétt sunnan við Parísarborg (1990-1991). Þar starfa rúmlega sjö þúsund vísindamenn, en stofnunin var sett á laggirnar af þeim frægu hjónum Irène Joliot-Curie og eiginmanni hennar Frédéric Joliot-Curie. Foreldrar hennar voru enn frægari hjón, Pierre og Marie Curie, sem gerðu grundvallar uppgötvanir um geislavirkni frumefna eins og úraníum.  

Þarna rakst ég á nokkra þekkta jarðvísindamenn eins og til dæmis Haroun Tazieff (1914-1998). Ég hafði reyndar hitt hann áður í heimsókn hans til Íslands til að skoða Surtseyjargosið 1964.  Það var alltaf mikill völlur á Tazieff, enda var hann frægur boxari, valinn til að keppa fyrir Belga á Olympíuleikunum í Berlín 1936. Á ferli sinum vann hann 49 af þeim 53 hnefaleikum sem hann tók þátt í.  

Einn af nemendum Tazieffs var Francois Le Guern, en hann hafði varið doktorsritgerð sína skömmu áður en við hittumst í París 1990. Hann færði mér hana að gjöf en ritgerðin fjallaði um eldfjallagas. 

Þegar ég fór að blaða í bókinni rak ég mig á að þar var mikill fjöldi af teikningum, sem voru af eldfjallafræðingum við störf, og allar heldur skoplegar.  Þær voru allar merktar P.B. og seinna komst ég að því að sá var Pierre Bichet (1922-2008), hægri hönd Tazieffs í öllum eldfjallaleiðöngrum hans og kvikmyndatökumaður.  Bichet vann með Haroun Tazieff í tæp fjörutíu ár.  Hann vann mikið við kvikmyndaupptöku með Tazieff, en fyrst gerðu þeir myndina Les Rendez-vous du diable (Fundur með djöflinum, 1959), og síðar Le Vol­can interdit (Lokaða eldfjallið, 1966, um Niragongo í Afríku).  Hér með í þessu spjalli hef ég dreift nokkrum sýnishornum af teikningum hans Pierre Bichet.  Púkar eldfjallanna voru greinilega mikið hugðarefni hans.

En snúum okkur aftur að Haroun Tazieff. Það er hægt að skrifa margar bækur um þennan sérstaka mann. Hann var Tatar að uppruna, ættin komin frá Mongóliu, en fæddur í Rússlandi. Faðirinn fórst í fyrri heimstyrjöldinni, en Haroun og móðir hans settust að í Belgíu. Síðar settist hann að í París.

 Árið 1976 kom upp órói í eldfjallinu Soufriere á Frönsku eyjunni Guadeloupe í Karíbahafi. Jarðhiti jókst mjög hratt á svæðinu og gufusprengingar í topp fjallsins. Þá bjuggu 73.600 manns á hættusvæðinu og menntamálaráðherra Frakklands gaf út skipun um almenna rýmingu og lokun svæðisins umhverfis eldfjallið, sem varði í marga mánuði. Ráðherrann var reyndar sjálfur Claude Allegre, fremsti jarðefnafræðingur Frakklands, fyrr og síðar. Brottflutningur fólks í burt frá La Soufriere eldfjalli er sennilega mesta röskun á byggð tengd eldfjallsvá.

Það kom nú upp hatrömm deila milli Tazieff og Allegre. Sá fyrri hélt því fram að þetta væru einungis gufusprengingar og engin kvika á ferðinni. Hann mælti með að opna svæðið strax og hleypa fólkinu heim.  Allegre sat fastur við sinn keip og lýsti því yfir að það væru glerkorn í öskunni sem væri sönnun um að hraunkvika ætti þátt í gufusprengingunum. Allegre réði og lokunin hélt áfram.

Skömmu síðar komst ég að hinu sanna í þessu máli. Jarðfræðingur sem ég hafði starfað með í Vestur Indíum var einn af ráðgjöfum Allegre. Hann rannsakaði leirinn sem slettist upp í gufusprengingunum og lýsti því yfir að í honum væru glerkorn, og þar með sönnun um að kvika væri fyrir hendi.  Þetta var sönnun þess að eldgos væri yfirvofandi og réttlætti lokun hans Allegre á byggðinni.  Seinna komst ég yfir þær þunnsneiðar sem glerið átti að finnast í og athugaði þær undir smásjá. Ég rakst ekki á eitt einasta glerkorn, en aftur á móti var töluvert af kornum og kristöllum af steindinni epídót, sem er algeng í bergi sem hefur verið ummyndað af jarðhita við um 300 stig. Það er vægast sagt klaufalegt að ruglast á gleri og epídót kristöllum í smásjá, en fyrir þessi mistök voru yfir 73 þúsund íbúar fluttir frá heimilum sínum í tæpt eitt ár. Allegre var samt ekki af baki dottinn. Hann beitti valdi sínu sem ráðherra og lét reka Tazieff úr starfi í hefndarskyni.

Tazieff setti eldfjallafræðingum þrjár reglur til að vinna eftir í sambandi  við hættu frá eldgosum.  (A. McBirney, Nature. 392, 444, 1998). Hér notum við heitið eldfjallafræðingur í mjög breiðum skilningi fyrir vísindamenn, sem hafa sérhæft sig í myndun og þróun kviku og jarðskorpuhreyfingum í gosbeltum.  

1, Fyrsta regla Tazieffs er að aðeins sérfræðingar séu færir um að meta vá eða áhættu sem gæti stafað af virkni eldfjalla. Slíkt sé utan verksviðs hins almenna jarðfræðings og auðvitað ekki á hæfi þeirra sem stýra bæjarfélagi eða lögreglu. 

2. Fyrsta verk sérfræðingsins er ekki að spá fyrir um eldgos, heldur er það fyrst og fremst áhættumat varðandi umhverfið og mat á þeim skaðlegu áhrifum sem eldgos kynni að valda á menn og byggð.  

3. Hlutverk sérfræðingsins er að vera ráðgjafi fyrir opinbera starfsmenn, sem þurfa að bregðast við og ráðast í framkvæmdir sem eru byggðar á hans ráðgjöf.

Gestablogg frá Árna B. Stefánssyni, augnlækni

Gestablogg frá Árna B. Stefánssyni, augnlækni

Ráðuneytið gefur Veðurstofu Íslands grænt ljós á átta nýja sérfræðinga. Hvað er Veðurstofan að hugsa? Hvað er Norræna Eldfjallastöðin að hugsa. Hvað er Jarðvísindadeild HÍ að hugsa? Hvað bull er þetta? Af hverju taka þessar stofnanir sig ekki saman og/eða Umhverfis og Loftslagsráðuneyti og setja sama fagráð? Sem í sitja þrír, fimm eða sjö einstaklingar með akademískan bakgrunn, reynslu og þekkingu á Reykjanesskaga, reynslu og þekkingu á jarðskjálftum og reynslu og þekkingu af eldgosum, gráðu í stjórnun og ákvarðanatöku?
Það eru engir átta nýir sérfræðingar í því sem nú er að gerast á Reykjanesskaga á lausu. Þeir eru ekki til, ekki svona margir. Sjálfsagt hefur fjöldi ungs jarðvísindafólks hérlendis og erlendis áhuga, en það eru mörg ár í að það fólk verði raunverulegir sérfræðingar.
Í frétt að íbúafundi Grindavíkur 12.10. segir á forsíðu Mbl.
1. Ekki talið óhætt að halda jólin í Grindavík
2. Fyrirvari á eldgosi í nágrenni við Grindavík gæti orðið skammur
3. Veðurstofa Íslands treystir sér ekki til þess að sjá um öflugt eftirlit ásvæðinu að næturlagi.
4. Því er ekki talið óhætt að hleypa fólki inn í bæinn á þessu ári.
Þetta er slík og þvílík steypa að það er hreint ótrúlegt að enginn skuli hafa andmælt.
Það er engin hætta af eldgosi í Grindavík! Sú hætta er bara ekki til staðar. Það var heldur engin hætta á eldgosi þegar bærinn var rýmdur! Hugsanlega NA til á Sundahnúkareininni, eða við Svartsengi, en ekki í Grindavík.
Það var alla tíð skoðun mín að sá hluti íbúa sem þegar var farinn 10.11, hefði farið vegna jarðskjálftanna. Sem vissulega voru með því versta sem fólk hefur upplifað á Reykjanesskaga, enda fókusinn nánast beint undir bænum. Ef eldgos hefði
komið upp, hefði það komið upp norðaustan til á Sundahnúkareininni. Ekki í Grindavík. Það sama á við nú. Komi upp eldgos er nægur tími fyrir Grindvíkinga að forða sér. Það eru jarðskjálftarnir sem eru að ræna fólk svefni, það eru
jarðskjálftarnir sem hafa gert fólk hrætt og rænt það öryggiskennd.

Það er engin ástæða til að ganga frekar á öryggiskennd íbúa Grindavíkur með eilífu hjali og afar illa grunduðu, um yfirvofandi eldgos. Eldgos er ekki yfirvofandi í Grindavík. Sigdalurinn, fleyglaga í þverskurði, er tappi sem kvika kemst ekki upp í gegnum. Jarðskjáftarnir eru yfrið nóg. Íbúar Grindavíkur þurfa hughreystingu, ekk illa grundað eldgosahjal. Vissulega má halda því fram með rökum að hætta sé á eldgosi við Svartsengi, Bláa Lónið og þar austur eða vestur af. Hækkunin í Svartsengi nú, er sjötta hækkunin frá 2021. Af hverju gaus ekki í hinum fimm hækkununum? Það er engin hætta að kvikulinsan sem nú er undir Svartsengi finni sér leið upp í Grindavík. Það er bara útilokað. Hugsanlega gýs á Sundahrnúkareininni. Ef, þá langt norðaustan við bæinn. Spár um eldgos hljóta að byggjast á jarðvísindalegum gögnum, færni til að lesa úr þessum gögnum, færni til að túlka þau, yfirgripsmikilli þekkingu og dómgreind. Það er greinilegt að ekki er nægileg þekking, færni og reynsla til staðar á Veðurstofu Íslands til að lesa og túlka gögnin. Eldgosa- og jarðskjálftaspár byggja á gögnum, ekki trú. Það er þrennt aðfinnsluvert.

1. Það er eins og þeir jarðvísindamenn sem um eldgosin og jarðskjálftana á Reykjanesskaga hafa fjallað þekki ekki almennilega til eldgosa- eða jarðskjálftasögu Reykjanesskskaga. Eldgos og jarðskjálftar eiga sér nánast undantekningalaust uppruna á hálendi skagans. (Búrfell með Hafnarfjarðarhrauni er undantekning 5.5-6000 ára). Hrauntaumar hafa vissulega náð til sjávar. Harðir jarðskjálftar skóku Reykjavík á öldum áður og
rétt fyrir 1930 og 1968. Lítið skemmdist og enginn fórst. Jarðskjálftar og eldgos á Reykjanesskaga s.l. 4000 ár hafa hvergi nærri verið eins voðalegir atburðir og af er látið
2. Á þeim tæpu þrem árum sem goshrinan hefur staðið, hefur í tíma og ótíma verið talað um hættur. Í upphrópunum. Voði, skelfing. Hætta á að innviðir skemmist, hætta á loftmengun, hætta af jarðskjálftum, hætta af djúpum gjám, hætta á að Suðurstrandavegur fari undir hraun, hætta á að verða fyrir grjóthruni í fjallgöngum, hætta á að Vogar fari undir hraun. Spárnar hafa ekki staðist. Hætturnar eru ekki jafn miklar og af er látið. Fólk er raunverulega farið að trúa því að hætturnar séu skelfilegar og óyfirstíganlegar.
3. Almannavarnir eru meðvirkar. Spila með. Meðvirkni er eitruð
stjórnunaraðferð. Sá meðvirki gerir þann (almenning) sem stjórnað er háðan sér (Almannavörnum) án þess að skilja hvers vegna. Fær hann (Almannavarnir) út úr því heilmikinn auka (sekunder) ávinning. Hinum sem stjórnað er (almenningi) líður vel eða illa undir þeirri stjórn eftir atvikum, yfirleitt frekar ver, eða jafnvel illa.

Það þarf að setja saman ráðgjafanefnd, þriggja, fimm eða sjö einstaklinga, sem hafa næga þekkingu, reynslu og manndóm til að bera, til að taka jafn afdrifaríkar ákvarðanir og raun ber vitni og axla ábyrgðina. Sem um leið hafa nægilega þekkingu, reynslu og manndóm til að breyta ákvörðunum með skömmum
fyrirvara, taka nýjar og axla á þeim ábyrgð. Og persónustyrk og útgeislun til að telja fólki hughvarf. Tveir, fjórir, eða sex nefndarmanna séu jarðvísindamenn. Nefndarformaður sé stjórnmálamaður, eða valinkunnur einstaklingur úr stjórnsýslunni.

Hvorir eru betri á Reykjanesið og Grindavík: Innfluttir ítalskir sérfræðingar eða vanir heimamenn?

Nýlega barst út sú frétt í fjölmiðlum, að Almannavarnir stefni á að flytja til Íslands nokkra eldfjallafræðinga frá Ítalíu, sem ráðgjafa um atburði og eldgosahættu á Reykjanesi.  Mig rak í rogastans yfir þessari frétt, fyrir ýmsar sakir.  Í fyrsta lagi eru jarðskorpuhreyfingar allt aðrar á Ítalíu en á Íslandi. Í því fagra landi rekast jarðskorpuflekar saman, þvert á við gliðnun fleka á Íslandi. Þeir þekkja ekki gjár og sprungur og hafa enga reynslu í gosbelti sem er að togna í sundur.  Bestu sérfræðingar á því sviði eru í Hawaíi, fyrir utan íslenska jarðvísindamenn.

Þá er ég kominn að spurningunni sem felst í titli þessa pistils: Hvar eru jarðvísindamennirnir,  sem ekki starfa fyrir Almannavarnir en hafa mesta reynslu í rannsóknum á jarðfræði og jarðeðlisfræði á Reykjanesi?   

Það er engin tilviljun að Reykjanesið er meira og betur rannsakað en nokkurt annað svæði á Íslandi, hvað varðar jarðfræði og jarðeðlisfræði. Það er ekki vegna nándar við Reykjavík, heldur stafar það af áhuga íslendinga á að virkja jarðorku, sem er fyrir hendi í miklu magni á Nesinu. Ríkisstofnanir eins og Orkustofnun og stofnanir eins og ISOR,  HS Orka og fleiri hafa rannsakað jarðfræði og hugsanlegar orkulindir Reykjaness í áratugi.  Þar hefur safnast saman mikill sjóður af fróðleik og þekkingu um alla þætti jarðvísinda Reykjaness. Ég tek hér saman fyrir neðan  nokkur nöfn þeirra sem starfa á Nesinu en eru ekki beint tengdir liði Veðurstofu og Háskóla Íslands.

Brautryðjandi í jarðfræðirannsóknum á Reykjanesi er tvímælalaust Jón Jónsson (1910-2005), sem starfaði lengi við Orkustofnun.  Eftir margra ára starf gaf Jón út hið fyrsta Jarðfræðikort af Reykjanesskaga árið 1978. Hann gerði sér fulla grein fyrir því að hér eru margar ungar eldstöðvar og árið 1964 skrifaði Jón grein í Vikuna undir fyrirsögninni: “Það má búast við gosi á Reykjanesi“.  ´´Gosið gæti hvenær sem er á Reykjanesskaga´´ segir Jón í  Morgunblaðinu árið 1965.

Kristján Sæmundsson er tvímælalaust sá jarðfræðingur sem þekkir Nesið best.  Hann birti mjög nákvæmt Jarðfræðikort af  Suðvesturlandi og Reykjanesi árið 2016.  Það má vel minnast á, að Kristján er talinn meðal fremstu jarðfræðinga á jörðu á því sviði að gera jarðfræðikort og hefur verið verðlaunaður fyrir.

Gudmundur Ómar Friðleifsson stýrði jarðborun niður  á 4.5 km dýpi á Nesinu (og í 550 stiga hita…) og hefur með því fært okkur nýja sýn á eðli neðri hluta jarðskorpunnar.

Haukur Jóhannesson og félagar birtu merk rit, Krísuvíkureldar 1, Jökull 1989 og Krísuvíkureldar 2. Jökull 1991. 

Það er of langt mál að fara yfir störf hvers og eins, en ég nefni einnig þessa jarðvísindamenn, sem hafa starfað eða eru starfandi á Reykjanesi.

Magnús Á. Sigurgeirsson 

Grímur Björnsson jarðeðlisfræðingur

Sigurjón Jónsson jarðeðlisfræðingur

Sigmundur Einarsson

Ragnar Stefánsson

Eftir lauslega könnun virðist svo að Almannavarnir hafi ekki leitað til þessara reyndu manna varðandi umbrotin á Reykjanesi. 

  Það er víst viss tegund af íslenskri minnimáttarkennd að útlendingar viti alltaf betur en heimamenn.  Það er rétt í vissum tilfellum, vegna þess að þjóðin er lítil, en í jarðvísindum er það alls ekki svo.  Á landinu búa allir þeir sem eru sérfræðingar á öllum hliðum jarðvísinda á Reykjanesi. En yfirvöld hafa sniðgengið þá kunnáttu.

 

En snúum okkur nú aftur að Ítölum. Það verður ekki af þeim skafið, að ítalir voru fyrstir manna til að gera tilraun til að breyta rennsli hrauns.  Það gerðist árið 1669, þegar  Etna á Sikiley gaus miklu hraungosi (sjá mynd).  Hraunið var úfið apalhraun sem stefndi í átt að borginni Catania á austur strönd Sikileyjar. Það streymdi inn í suður hverfi borgarinnar og braut niður húsin. 

Leiðtoginn don Diego Pappalardo safnaði liði. Hans menn klæddust vatnssósa nautahúðum til að verjast hitanum. Þeir gripu járnstangir, skóflur og járnkarla og réðust á jaðar hraunsins, til að reyna að valda rennsli til suðurs. 

Þegar athafnir þeirra virtust bera árangur, þá kom vopnað lið frá næsta bæ (Paterno) og stöðvaði allar frekari aðgerðir.  Úr þessari deilu varð mikið pólitískt mál, og þá varð það bannað með lögum að breyta rennslisstefnu hrauna á Italíu. Sú löggjöf var loks felld niður árið 1983.

 

 

Nú vitum við hvers vegna Grindavík er enn lokað

Þetta kom fram á íbúa­fundi Grind­vík­inga hinn 12. des. 2023, sem Morgunblaðið segir frá. ´´Það verða senni­lega eng­in jól hald­in í Grinda­vík þar sem ekki er talið óhætt fyr­ir Grind­vík­inga að flytja aft­ur heim fyr­ir ára­mót. Stór ástæða fyr­ir því að er að Veður­stofa Íslands treyst­ir sér ekki til þess að sjá um ásætt­an­legt eft­ir­lit á svæðinu að næt­ur­lagi.´´

„Veður­stof­an treyst­ir sér ekki til þess að halda úti öfl­ugu eft­ir­liti með svæðinu að næt­ur­lagi,“ sagði Úlfar Lúðvíks­son, lög­reglu­stjóri á Suður­nesj­um.´´   Og svo þetta   ´´Til að halda úti ásætt­an­legu eft­ir­liti, og þar með tryggja ör­yggi Grind­vík­inga í bæn­um, þyrfti m.a. að fá næg­an  mann­skap í verkið og viðeig­andi tækja­búnað, þar sem fyr­ir­vari eld­goss gæti orðið afar lít­ill.´´   „[Það] virðist ekki óhætt í dag að hleypa fólki inn í Grinda­vík á þessu ári,“ sagði hann. Má túlka þetta þannig, að ef Veðurstofan sendir inn á völlin nægilegt lið til að halda vaktir dag og nótt, þá mætti opna bæinn? 

Frá 11. desember 2023  hef ég birt um 20 þætti um jarðskorpuhreyfingar þær sem nú eru í gangi í grennd við Grindavík, í boggi mínu á https://vulkan.blog.is. Viðbrögð voru góð en flettingar á bloggsíðu minni hafa verið alls 1.283.927 til þessa.  Einnig hafa skoðanir mínar komið fram í viðtölum við ýmsa fjölmiðla, innlenda og útlenda. Ég setti strax fram þá skoðun mína  að þessir atburðir væru fyrst og fremst jarðskorpuhreyfingar, tengdar gliðnun Norður Ameríkuflekans til vesturs, frá Evrasíuflekanum í austri.  Kvika væri vissulega fyrir hendi á svæðinu, eins og kom fram í þremur litlum gosum í grennd við Fagradalsfjall árin 2021, 2022 og 2023, en það væri ekki kvika sem ráði ferðinni hér, heldur flekahreyfingar.  

Myndun á bólu eða risi lands um 50 til 100 ferkílómetar að flatarmáli, fyrst í Fagradaldfjallseldstöðinni og síðar í krinum Þorbjörn og Bláa Lónið eru sennilega ótvíræð merki um að hraunkvika er fyrir hendi neðst í eða undir jarðskorpunni. Þrátt fyrir mikla gliðnun og hugsanlega myndun kvikugangs norðan Grindavíkur, þá hefur kvikan ekki náð enn upp á yfirborð.  Myndin sýnir bóluna (rautt) sem markar landris fyrir norðan Grindavík frá 19. nóvember 2023. Kvikuþrýstingur eða kvikumagn í bólunni nálægt botni jarðskorpunnar er ekki nægjanlegt til að valda eldgosi.  Það er ekkert nýtt fyrirbæri á Íslandi, að jarðskorpan rifni og skjálfi, án þess að úr verði eldgos. 

Það er ekkert sem bendir til að það sé að vænta breytinga á þessu ástandi á næstunni. Þrátt fyrir það hafa Almannavarnir lokað Grindavíkurbæ og flutt alla íbúa á brott.  Allt bendir til að sú lokun standi fram á næsta ár.  Það er erfitt að gera sér í hugarlund þau áhrif sem langtíma lokun og rýming bæjarins hefur á efnahag og enn fremur á hugarfar og sálarástand íbúanna sem nú eru í útlegð.  Hver og einn getur reynt að seta sig í spor flóttafólksins. Að mínu áliti er lokunin og framlenging hennar ekki réttlætanleg frá sjónarhóli jarðfræðings sem hefur rannsakað eldfjöll í sextíu ár. En skrif mín á blogginu hafa verið eins og hróp í eyðimörkinni. Enginn heyrir, og þeir sem heyra taka ekki mark á skoðunum aðila sem fylgir ekki hinni opinberu línu.  

Mér er reyndar óskiljanlegt hvers vegna Almannavarnir og Veðurstofan hafa haldið áfram lokun á Grindavík.  Íslendingar hafa alltaf vitað að þeir búa á landi þar sem náttúrhamfarir eru óhjákvæmilegur þáttur lífsins.  Það þarf seiglu til að búa á slíku landi og það er viss áhætta, en það er einmitt eitt af aðalsmerkjum Íslendinga.  

 

 

 

Hvar eru hin eiginlegu flekamót?

Síðan umbrotin miklu hófust á Reykjanesi hinn 9. nóvember 2023, þá hefur jarðskjálftavirkni verið nokkuð dreift yfir Reykjanesið og því erfitt eða ómögulegt að gera sér grein fyrir hvar hin eiginlegu flekamót eru milli Norður Ameríkuflekans fyrir norðan og Evrasíuflekans fyrir sunnan nesið.  Það er mikilvægt að átta sig á því, vegna þess að sennilega streymir kvikan mest upp úr möttlinum á eða alveg í grennd við flekamótin.  

Ég rakst á þessa mynd í dag á vef ISOR.  Hún er merkileg á ýmsan hátt.  Myndin sýnir gögnin fyrir eitt ár (2020) af skjálftum, sem gerðust fyrir umbrotin miklu í nóvember 2023. Myndin sýnir okkur ansi vel hvar flekamótin raunverulega eru, en þau eru á frekar mjóu og vel afmörkuðu svæði, sem er um 4 til 5 km á breidd. Því miður var engin virkni í austur hluta gosbeltisins þetta árið, svo flekamót eru ekki eins vel þekkt þar. 

Flekamótin liggja ekki eftir nesinu miðju, heldur vel fyrir sunnan miðju Reykjaness. Það er merkileg asymmetría eða misskipting milli norður og suður helmings nessins, sitt hvoru megin við skjálftabeltið. Norður helmingurinn virðist stækka meira, sennilega af dyngjuhraunum.  Renna dyngjuhraun sjaldan eða aldrei til suðurs, spyr ég. Eða er það bara miklu meira rof á sunnanverðu nesinu vegna ríkjandi vindáttar og sjávarrofs.  Það þykir mér líklega skýringin. 

 

Stjórnarmorðin í Grenada voru fyrir 40 árum

Hinn 19. oktober, 1983 var Maurice Bishop, forsætisráðherra eyjarinnar Grenada í Karíbahafi, tekinn af lífi ásamt sjö öðrum starfsmönnum í ríkisstjórn eyjarinnar. Þessi hryllilegi atburður hafði mikil áhrif á mig, þar sem ég þekkti persónulega ýmsa aðila sem stóðu báðum megin í þessu máli. 

Árin 1970 til 1974 starfaði ég sem eldfjallafræðingur við University of the West Indies, en háskólinn var staðsettur í Trinidad.  Fyrir norðan mig var löng keðja af eldfjallaeyjum, þar á meðal Grenada, sem voru flestar virkar og þar var aðal starfssvið mitt.  En í háskólanum kynntist ég ýmsu fólki, og þar á meðal var hópur af Marxiskt-Leninistum, sem voru innfæddir Karíbahafsmenn að uppruna, en höfðu allir verið í háskólanámi á Bretlandi. Þar höfðu þeir drukkið í sig þá hörðu vinstri stefnu, sem réði allri stjórnmálaumræðu innan breskra háskóla á þeim tíma og færðu nú þessar róttæku kenningar með sér heim til Karíbahafsins. Ekki má gleyma því í þessu sambandi að þessi vel menntaði hópur innfæddra manna og kvenna þurfti yfir leitt ekki að rekja ættir sínar meir en tvær eða þrjár kynslóðir  aftur í tíma, en þá var komið að forfeðrum sem voru þrælar í ánauð.  Byltingarandinn sauð og kraumaði undir niðri og einnig Black Power hreyfingin. Myndin er af Maurice Bishop. 

Þegar ég kem fyrst til Grenada, þá er þar einræðisherra við völd, sem hét Eric Gairy. Hann stýrði landinu með harðri hendi og beitti óspart hópi af glæpamönnum, sem nefndist Mongoose Gang, til að myrða fólk eða þvinga til síns máls.  Gairy var í miklu uppáhaldi hjá Ronald Reagan forseta Bandaríkjanna, vegna þess að hann barði niður allar hreyfingar sem prédikuðu sósíalisma. Maður gat ekki hugsað sér betri blöndu til þess að hleypa af stað byltingu á þessum tíma, en að hræra saman Marxiskt-Leninistum eins og þeim sem höfðu sig mikið frammi í háskólum í Vestur Indíum og harðstjórum eins og Eric Gairy í Grenada. 

Maurice Bishop og kunningi minn Bernard Coard voru báðir komnir heim og sestir að á Grenada um það leyti er ég flyt frá Trinidad 1974. Þeir stofna samtök sem heita New Jewel Movement, en var í raun pólitískur flokkur með hreina Marxist-Leninist stefnu.  Þeir tóku þátt í kosningum í Grenada, en harðstjórinn Gairy stjórnaði atkvæðatalningu og réði úrslitum allra kosninga.

Þeir létu til skarar skríða í mars 1979, þegar Gairy var fjarverandi í Bandaríkjunum.  Sveitir sem tilheyrðu New Jewel Movement tóku ríkisstofnanir, herstöðvar, lögreglustöðvar og helstu byggingar, án þess að mótstaða væri gerð. Byltingunni var lokið.  En vandinn var sá, að þetta voru flestir theóretískir Marxistar, sem höfðu enga reynslu af því að sjórna heilu ríki.  Bishop var skipaður forsætisráðherra, en hann hafði mikið persónulegt fylgi í landinu. 

Það ríkti mikil gleði og góður andi í Grenada strax eftir byltinguna.  Frelsissinnar og Marxist-Leninist fólk þyrptist til Grenada til að vinna fyrir byltinguna. Þar á meðal var fyrverandi eiginkona mín, Carol Davis frá Guyana, en hún var hagfræðingur að menntun og tók nú þatt í myndun nýs hagkerfis fyrir Grenada. 

Ég var starfandi í Bandaríkjunum á þessum tíma, en hafði mörg rannsóknarverkefni í Karíbahafi og á eldfjallaeyjunum.  Þar á meðal vann ég mikið við athuganir á virku neðansjávareldfjalli rétt norðan Grenada, sem heitir Kickém-Jenny.  Í einni ferð minni árið 1981 ferjaði vinur minn mig í einkaflugvél sinni frá eynni Mustique til Carriacou, sem er rétt norðan við Grenada.  Þar fékk ég litla trillu til að komast á eynna Isle de Caille.  Eyjan er mjög ungt eldfjall og var þá ókönnuð.  Eftir störf mín þar hélt bátsferðin áfram til norður strandar Grenada. 

Ég átti góða daga á Grenada. Við Carol hittumst og hún lýsti fyrir mér því mikla starfi sem nýji forsætisráðherrann Maurice Bishop og hans fólk væri að gera eftir byltinguna. Hún var á kafi í hagfræðimálum hins nýja ríkis og hægri hönd Bishops á því sviði. En samt fékk ég það á tilfinningunni að hún mundi ekki ílengjast á Grenada.  Sem reyndist raunin, því hún flutti til Jamaika ári síðar í lögfræðinám.  

Einn daginn er ég staddur á veitingahúsi í höfuðstaðnum St. George’s  að snæða máltíð.  Allt í einu er kallað hárri röddu fyrir aftan mig; ´Haraldur!  Are you here working for the CIA!´  Ég snéri mér við í sætinu og horfði á stóran, þrekvaxinn og skeggjaðan mann. Þarna var sjálfur Bernard Coard kominn, varaforsætisráðherra landsins og harðlínumaðurinn.  

Við heilsuðumst hlýlega og drukku nokkra bjóra saman. Hann vissi alt um jaðfræðistörf mín á Grenada og á hafsbotninum umhverfis. Sennilega tókst mér að sannfæra hann um, að ég væri ekki að njósna fyrir CIA, en viðbrögð hans voru alveg eðlileg undir þessum kringumstæðum. Bernard hafði haft fregnir af ferðum mínum og vissi að ég hafði komið inn bakdyramegin til Grenada.

Mín fyrverandi eiginkona Carol rétt slapp frá Grenada, því skömmu eftir brottför hennar sprakk allt í loft upp.  Það er oft sagt að byltingin éti börnin sín, og á það vel við hér.  Deilur höfðu komið upp innan byltingarstjórnarinnar, einkum milli Maurice Bishop og Bernard Coard. Það er enn óljóst hvað gerðist vegna þess að miðstjórn flokksins var lokuð og nær engar upplýsingar bárust af fundum hennar.  Um miðjan október 1983 gerðu Bernard Coard og fylgismenn hans tilraun til að taka öll völd úr höndum Bishops og hnepptu hann í stofufangelsi.  Fylgismenn Bishops streymdu út á götur borgarinnar í tugþúsundatali 19. október, og náðu að frelsa hann úr fangavist. Í raun snéri Bernard Coard nú frá hinni Marxist-Leninist stefnu og tók upp hreinan Stalínisma. 

En hersveitir sem voru undir stjórn Bernard Coard snéru vopnum sínum á mótmælendur, skutu marga til dauða og særðu fjölda manns. Hersveitin tók Bishop og sjö helstu samstarfsmenn hans fasta, færðu þá í gamalt virki í borginni, stilltu þeim upp við vegg og skutu þá til bana. Lík þeirra hafa aldrei fundist. 

Ríkisstjórnir í öllum nágrannaríkjum voru agndofa yfir þessu hryðjuverki en brugðu skjótt við og undirbjuggu strax innrás í Grenada undir stjórn Bandaríkjanna, sem hófst 25. október 1983. Bernard Coard var tekinn fastur, dæmdur til dauða, en siðar var því breytt í fangelsisvist fyrir hann og sjö ódáðamenn hans. Hann sat alls 26 ár í fangelsi, en er nú laus og dvelur á Jamaika.

Bandaríkin, undir stjórn Ronalds Reagan, höfðu alltaf horn í síðu byltingarmanna á Grenada og óttuðust að kommúnista áhrif kynnu að breiðast út umhverfis Karíbahaf. En byltingin át börnin sín og Ameríkanar þurftu ekki fyrir neinu að hafa, nema að gera hreint í lokin.

 

 

 

 

Órói í jarðskorpunni

Í dag varð töluverð viðbót á fjölda jarðskjálfta á kerfinu sem kennt er við Svartsengi, og teygir sig niður í Grindavík. Skjálftarnir eru litlir og flestir á 3 til 5 km dýpi. En þetta er breyting, sem er vel þess virði að fylgjast með, t.d.  á https://www.vafri.is/quake/.    Annars virðist flest nú rólegt á yfirborði, en jarðskjálfti af stærð 3.35 undir Henglinum í gær minnir okkur á að flekamótin eftir endilöngu Reykjanesinu hafa vaknað.  Það þarf ekki endilega að þýða eldvirkni, en þessi sjö kerfi sem mynda flekamótin munu halda áfram að skjálfa og rifna. Hvort þau munu gjósa veit enginn. Þessi kerfi eru, frá vestri til austurs, Eldey, Reykjanes, Svartsengi, Fagradalsfjall, Krísuvík, Brennisteinsfjöll og  Hengill.   Fagradalsfjallskerfið er búið að afgreiða sig vel, með þremur hrinum og eldgosum árin 2021, 2022 og 2023.  Óvíst er hvort Svartsengi sé lokið af, en hætt er við að hin kerfin eigi eftir að umbyltast, hvert á fætur öðru næstu árin, þar til þessi miklu flekamót  á milli Norður Ameríkuflekans og Eurasiuflekans er komin í jafnvægi aftur. 

Þótt alt virðist vera í ró í augnablikinu, þá er ýmislegt að gerast undir niðri, sem vert er að fylgjast með. Það eru fyrst og fremst jarðskjálftar og GPS hreyfingar. Þegar berg brotnar og springur í sundur, þá koma alltaf fram skýr merki á jarðskjálftamælum sem mynda P- og S-bylgjur. Þessar bylgjur eru skarpar á línuritum jarðskjálftamæla og endast stutt, en berast mjög hratt í gegnum bergið, eða um 5 km á sekúndu.  En það er önnur tegund af bylgjum, sem kemur fram á jarðskjálftamælum,  sem nefnist órói.  Oft er rætt um að kvikuhreyfingar í eða undir skorpunni orsaki þennan titring sem kallast órói, og sumir telja að órói geti verið forboði eldgosa.  En órói á jarðskjálftamælum getur einnig myndast vegna veðurofsa, brims við ströndina og jafnvel mikillar umferðar. 

Rétt sunnan Hagafells er skjálftastöðin Melhóll, sem er um 2 km NA af Grindavík. Fyrri myndin sýnir að óróa gætir nú undir þessari stöð, en það er ekki nýtt, heldur hefur órói eða titringur verið hér síðan 11. nóvember.  Órói er í gangi en ekki eldgos ennþá. En hvað sýna jarðskjálftagögnin þegar eldgos skellur á?  Seinni myndin sýnir gögn um óróa á jarðskjálftastöðinni faf  í grennd við Litla Hrút, rétt austan Fagradalsfjalls.  Hinn 11. júlí 2023 hófst eldgos við Litla Hrút kl. 16.40. Það er ljóst á línuritinu (mynd 2) að það eru fimm toppar af óróa tveimur dögum áður og svo rýkur órói upp um klukkutíma fyrir gos.  Var hægt að nota slík gögn til að spá fyrir um eldgos? Lesandinn getur sjálf dæmt þar um, en ég held ekki.  Það er augljóst að óróinn rýkur upp þegar gýs, en það er ekki grundvöllur fyrir spá um gos.  Samt sem áður held ég að það sé mikilvægt að fylgjast með óróa á jarðskjálftamælum, og beita þeim upplýsingum til að tilkynna aðvörun þegar skorpugliðnun á GPS stöðvum og  jarðskjálftar benda til að eldstöðin sýni merki um kvikuhreyfingar.

 

Gosið sem ekki kom -- En það er ekki búið þótt það sé búið

Við getum víst andað léttara. Jarðskjálftum hefur að mestu lokið og skorpuhreyfingar eru nú litlar. Líkur á eldgosi í Grindavík virðast því litlar að sinni. Samt sem áður varar Veðurstofan ennþá við og segir á vef sínum í dag:   ”Viðvörun  -  Ennþá eru taldar líkur á eldgosi.”

Ég og félagar mínir, utangarðsmenn sem hafa reynt að fylgjast með gangi mála, höfum frá upphafi rýnt í fáanlegu gögnin um jarðskjálfta og skorpuhreyfingar, en gert okkur fulla grein fyrir að við fáum aldrei að sjá allt, að það eru þá sennilega einhver merkileg leynigögn sem við höfum ekki aðgang að og að við verðum því að sætta okkur við allar þessar spár um yfirvofandi eldgos, af því að spárnar koma frá sérfræðingum sem eru væntanlega með meiri upplýsingar en ekki endilega með meiri þekkingu eða reynslu.  

En er það þá í rauninni þannig?  Nú eftirá grunar mig að sérfræðingahópur Veðurstofunnar  hafi komist að sinni niðurstöðu og spá um yfirvofandi eldgos og skipulagt því rýmingu bæjarins og lokun, á grundvelli alveg sömu gagna sem ég og aðrir hafa rýnt í og ekki séð umrædda goshættu.  Það er í raun furðulegt að það geti verið svona skiptar skoðanir um mikilvægan hlut.  Aftur vekur það hugsun um hvort kerfið sé nægilega gott.

Einmitt nú er mikilvægt að vera á varðbergi. Þótt skjálftavirkni sé lítil eða engin, þá eru samt töluverðar skorpuhreyfingar í gangi, mest lóðréttar og upp. Ég skoða oft gögn frá þeim GPS stöðvum þar sem ris hefur verið í gangi síðan bresturinn mikli varð hinn 11. nóvember. Þessi gögn sé ég til dæmis á vefnum  https://strokkur.raunvis.hi.is Tökum til dæmis GPS stöðina Svartsengi SENG sem sýnir ris um 20 cm frá 11. nóvember og áframhaldandi. Sama má segja um GPS stöðina Skipastigshraun SKSH sem sýnir ris um 15 cm síðan 11. nóvember og áframhaldandi. Myndin sem fylgir hér með er GPS hreyfingin í Skipastigshrauni. Stöðin Eldvorp ELDC sýnir ris um 11 cm og áframhaldandi, einnig norv-site, sem  sýnir ris um 11 cm og áframhaldandi, og GPS sund-site sem sýnir ris um 4 cm síðan 11. nóvember og áframhaldandi. Hvað þýðir þetta?  Er jarðskorpan að jafna sig eftir átökin, eða er kvika á hreyfingu undir skorpunni?