Kljásteinar og Kljá

Síðastliðið vor kom ég við í garðinum hjá Einari Ragnarssyni, nágranna mínum í Stykkishólmi. Þau hjónn eru miklir steinasafnarar og er mest af safninu úti í garði, bæði steinar sem eru marglitir af náttúrunnar hendi, og einnig steinar sem þau hafa málað á skrautlegan hátt. Ég rak strax augun í basaltstein sem var alsettur löngum og mjóum pípum eða götum, eins og hann hefði verið kyrfilega boraður í gegn.  "Hvar fannstu þennan" spurði ég Einar. "Hann er frá sjávarbökkunum við fossinn Míganda, fyrir neðan Kljá" svaraði hann.  Tvö furðuleg nöfn:  Mígandi og Kljá.  Það minnti mig á söguna um afa minn, Odd Valentínusson, sem var hafnsögumaður í Stykkishólmi til margra ára.  Það var víst þurrkasumarið mikla, 1941, að allir vatnsbrunnar í Hólminum þornuðu upp. Afi tók það þá til ráðs að breiða stórt segl yfir bátinn sinn Golu, og sigldi honum síðan inn undir fossinn Míganda í Helgafellssveit, þar sem hann fellur beint í sjó fram. Þegar báturinn var orðinn hálf-fullur þá bakkaði afi frá landi og sigldi heim í Stykkishólm með mörg hundruð lítra af fersku vatni fyrir heimilið. 

Næsta dag vorum við Einar komnir að Míganda til að skoða jarðlagið með götóttu steinunum. Mér var nú ljóst að þetta var bólstraberg, eða hraun sem haði runnið út í sjó. Myndin til vinstri sýnir einn hraunbólstrann. Við slíkar aðstæður sýður sjórinn undir hrauninu og myndar gufu sem brýtur sér leið upp í gegnum hraunkvikuna og skilur eftir mjóar pípur í steininum.  Mér datt strax í hug kljásteinar þegar ég fór að skoða þessa undarlegu steina, sem voru allir götóttir og með löngum pípum.  Fjaran var bókstaflega þakin af götóttum steinum.  Seinna komst ég að því að þetta er grágrýtishraun sem rann frá Hafrafelli á hlýskeiði fyrir síðasta jökultíma, sennilega fyrir um eitt hundrað þúsund árum.  Hvað eru kljásteinar?  Sögnin að kljá merkir að binda vefstein, kljástein eða vefjarlóð neðst í vefinn eða að binda lóð í neðri brún á neti. Kljásteinn er þá sakka á neti eða vefjarlóð. Þetta á einkum við svokallaða standandi vefi, eins og tíðkusðust á Íslandi til forna, en góð mynd af einum slíkum vef er í ferðabók þeirra Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar frá 1752 til 1757.   Árið 2007 og 2008 vann ég að rannsóknum á jarðlögum frá Bronzöld á eynni Krít í Eyjahafi, sunnan Grikklands. Þar rakst ég tvisvar á kljásteina í setlögum, en þeir höfðu borist í setið þegar flóðbylgja gekk á land og gerði mikinn usla. Flóðbygjan, eða tsunami, myndaðist af völdum mikillar sprengingar í Santorini eldfjalli um 80 km fyrir norðan Krít.  Mynd af þeim er hér fyrir neðan.

 En var þá skrýtna nafnið á sveitabænum Kljá, rétt fyrir ofan sjávarbakkann, ef til vill tengt þessari miklu námu af kljásteinum hér í fjörunni?   Kljá er óvenjulegt nafn fyrir sveitarbæ, en sennilega var góð ástæða til að gefa bænum þetta nafn og ef til vill er hana að finna í jarðfræðinni.  Steinarnir eru götóttir frá náttúrunnar hendi og því tilvaldir sem kljásteinar: auðvelt að þræða band í gengum þá til að binda upp í vefstólinn eða á netið. Á Íslandi var mjög erfitt að finna steina sem hægt var að bora gat í, og því hafa steinarnir frá Kljá verið kærkomnir í standandi vefinn.

Fyrst er getið um bæinn Kljá í máldaga Helgafells klausturs  frá 1378. Kljásteinar af sömu tegund og finnast við fossinn Míganda hafa einnig fundist við uppgröftinn í Suðurgötu 3-5  í Reykjavík, en þar fundust um 50

 kljásteinar saman á sama stað og vefjarskeiðar. Kljásteinar finnast stundum margir saman í uppgröftum og er það yfirleitt talin vísbending um að þar hafi staðið vefstaður.  Myndin til hægri sýnir pípurnar í bólstrabergsbrotum frá sjávarbakkanum fyrir neðan Kljá; fyrirtaks efni í kljásteina.