Íslenski kötturinn og Ameríkuferðir hans

Okkur skortir ekki sannanir um ferðir Íslendinga og Grænlendinga til Vínlands, eða norðaustur strandar Norður Ameríku. Það höfum við í  Grænlendingasögu og Sögu Eiríks rauða, og einnig uppgreftri rústa á Nýfundnalandi vð austurströnd Kanada.  En spurninin er, hvað komust þeir langt suður?  

Árið 1957 fannst silfurpeningur í fornum ruslahaug indíána nærri sjávarsíðunni í Maine fylki í Bandaríkjunum. Rannsóknir sýna að peningurinn var sleginn í tíð Ólafs kyrra, sem  var við völd í Noregi frá 1067 til 1093.  Aldursgreiningar sýna að öskuhaugurinn var mestu leyti í brúki frá um 1180 til 1235.  Í hálfa öld var þessi fundur talin blekking eða svindl, einkum að stuðningsmönnum Kólumbusar, sem vildu ekki viðurkenna komu norrænna manna til Ameríku á undan Kólumbusi, en nú er fundurinn búinn að fá fullt gildi.  Þessi fundur sýnir ótvírætt að norrænir menn fóru miklu sunnar en áður var haldið, og að ferðir þeirra til Vínlands náðu yfir miklu lengra tímabil en gefið er í skyn í Vínlandssögunum. En það er annar þáttur sem gefur miklu sterkari vitneskju um siglingar norrænna manna á suður slóðir, og það er tengt erfðaefni í Amerískum köttum og skyldleika þeirra og íslenska kattarins.

Í kringum 1975 átti ég kött sem kom frá Boston og var af Maine Coon kyni.  Hann var risastór, kafloðinn og hélt sig mest utan húss. Hann var ótrúlega fimur og kraftmikill og gat auðveldlega stokkið meir en eina mannshæð til að krækja sér í smáfugla úr loftinu. Hann hét Wild Thing, eftir hinu fræga rokklagi þeirra Troggs og Jimmy Hendrix. Ég uppgötvaði ekki fyrr en nýlega að Wild Thing, eins og allir Maine Coon kettir,  hefur verið af norrænum eða jafnvel íslenskum ættum.  Sennilega hefur hann átt ættir að rekja alla leið aftur til skipskatta norrænna manna, sem sigldu til norðaustur strandar Norður Ameríku í kringum árið 1000 og síðar.

  Þannig er mál með vexti að engir innfæddir kettir voru fyrir hendi í Norður Ameríku þegar norrænir menn komu fyrst til þessa mikla meginlands. Hér voru fyrir úlfar, fjallaljón og hundar, sem frumbyggjar eða indíánar höfðu náð góðum tengslum við, en engir kettir.  Reyndar er hér að finna bobcat eða  Lynx rufus, sem er mjög stór, skottlaus en óskyldur venjulegum húsköttum.  

Ég held að fyrstu rannsóknir á erfðamengi og uppruna íslenska kattarins hafi verið gerðar af Neil B. Todd og félögum árið 1975, en þær birtust í vísindaritinu Heredity. Þeir rannsökuðu erfðamengi Reykjvíkurkatta og einnig sveitakatta á Íslandi. Þeir sýndu fram á að íslenski kötturinn hefur sérstöðu og er ólíkur Evrópskum köttum, hvað snertir erfðamengi, sérstaklega þó sveitakettir á Íslandi.  En það er fróðlegt að sjá, að Todd bendir á skyldleika íslenska kattarins og katta í Norður Ameríku, hvað snertir erfðamengi.   Hann stakk uppá að Amerískir kettir hefðu borist til Íslands með herskipum í Seinni Heimsstyrjöldinni, en eins kemur fram hér neðar voru ferðir íslenska kattarins alveg í þveröfuga átt.  

Árið 1983 kemur út fræðigrein eftir Stefán Aðalsteinsson erfðafræðing og Amerikumanninn Ben Blumenberg, birt í þýska vísindaritinu Zeitschrift fur Tierzuchtung Zuchtungsbiologie.  Titill greinarinnar var algjör sprengja;  Possible norse origin for two Northeastern United States cat populations, eða Hugsanlegur norrænn uppruni tveggja kattategunda í norðaustur hluta Bandaríkjanna.  

Ég hafði kynnst Stefáni  nokkuð á stúdentsárum mínum, en þá starfaði ég á stofnun sem bar heitið Atvinnudeild Háskólans.  Þar var að finna ótrúlega fjölbreytt samansafn íslenskra vísindamanna, einn af hverju tagi, eins og í örkinni hans Nóa.  Þetta var fyrir þann tíma þegar sérhæfar vísindastofnanir voru settar á laggirnar.  Á fyrstu hæð var skrifstofa Rannsóknarráðs Ríkisins, þar sem  Steingrímur Hermannsson réð ríkjum, en sú stofnun  myndaði fjárhagsleg tengsl vísindanna við Alþingi.  Það merkasta við Atvinnudeild Háskólans var reyndar kaffistofan. Hér söfnuðust saman tvisvar á dag margir fremstu vísindamenn Íslands og drukku kaffi saman og ræddu um allt milli himins og jarðar.  Stefán Aðalsteinsson var oft í heimsókn, til að spjalla við Sturlu Friðriksson og Sigurður Þórarinsson var tíður gestur.  

En snúum nú aftur að köttum og grein Stefáns og Blumenberg árið 1983.  Þeir söfnuðu miklum gögnum um erfðamengi katta allt umhverfis Norður Atlantshaf og einnig austurströnd Norður Ameríku, einkum með tilliti til svæða þar sem norrænir menn eða “víkingar“ höfðu dvalið.  Þar kemur fram að erfðamengi katta frá Íslandi og sumum svæðum norðaustur strandar Norður Ameríku, einkum á Boston svæðinu og nágrenni, er sláandi líkt. Manni dettur strax í hug að skipskettir um borð í knörrum á vestur leið frá Grænlandi eða Íslandi hafi verið orðnir leiðir á vistinni  og vosbúð í marga mánuði  og stokkið í land við fyrsta tækifæri þegar strönd Ameríku nálgaðist.  Þar blómguðust þeir og mynduðu stofninn sem nú nefnist Maine Coon kettir.  Að mínu áliti hefur mikilvægi kattanna í sambandi við Vínlandsfundinn   ekki enn fengið verðskuldaða athygli.  Í merkri bók sinni Vínlandsgátan (1997) fjallar Páll Bergþórsson stuttlega um málið í síðasta kafla verksins.