Tektítar - Bráðin Jarðskorpa

Íslendingar þekkja vel hrafntinnu, en það er svört glertegund sem myndast við eldgos, þegar súr hraun storkna. Á yfirborði jarðar finnst önnur tegund af gleri eða hrafntinnu, sem myndast ekki við eldgos, heldur þegar smástirni eða loftsteinar rekast á jörðina. Slíkt gler kallast tektite eða tektítar, og er mjög sjaldgæft. Orðið tektite er dregið af tektos, sem þýðir bráðinn á grísku. Í Eldfjallasafni í Stykkishólmi eru sýndir þrír glerhnullungar af tektites eða tektítum. Tveir þeirra eru nær svartir, og af tegundinni australite, en það eru tektítar sem hafa fallið á mjög stóru svæði sem nær yfir í Laos, Vietnam, Kambodíu, Kína, Tæland, Filipseyjar, Indónesíu, og vestur hluta Ástralíu. Svæðið þar sem þessir tektítar finnast er oftast nefnt Ástralasíudreifin og er sýnt á kortinu hér til hægri. Þessi mikla dreif af glerperlum eða tektítum myndaðist fyrir um 700 þúsund árum, þegar smástirni rakst á jörðina. Enn hefur árekstursgígurinn ekki fundist, en ef til vill er hann að finna undir ísnum á Wilkeslandi í Suðurheimskautslandinu. Þar er að finna hringlaga myndun undir ísnum, sem er 300 kílómetrar í þvermál. Ef það sannast, þá er þar einn stærsti áreksturgígur jarðar.  Hin tegundin af tektít sem er sýnd í Eldfjallasafni er moldavít. Það er grænt gler, stundum ljósgrænt, en græni liturinn stafar af mjög lágu magni af títan og járni í glerinu. Moldavítar mynda dreif sem nær frá Þýskalandi og yfir Tékkland, um 450 kílómetra vegalengd. Þeir eiga uppruna sinn að rekja til árekstursgígsins Ries Kessel í Bavaríu, um 120 km fyrir norðvestan Munchenborg. Nærri miðju gígsins er borgin Nordlinger í dag. Áreksturinn sem myndaði Ries gíginn varð fyrir um 14,5 miljón árum, en gígurinn er 24 km í þvermál. Til að grafa þetta stóran gíg þarf smástirni sem er um 1.5 km í þvermál, og á um 20 km á sekúndu hraða. Það er gífurleg orka sem leysist úr læðingi við slíkan árekstur, og nokkur hluti af orkunni fer í að bræða jarðskorpuna. Bráðin slettist út frá gígnum og myndar dreif, eins og Ries dreifin af moldavítum, eða þá hin risastóra ástralasíudreif. Ljósmyndin til hægri er loftmynd af Ries gígnum. Takið eftir skýjum á börmum hans.  Lengi var talið að tektítar væru komnir frá tunglinu, en sú kenning hrundi þegar fyrstu sýnin af tunglgrjóti bárust til jarðar til rannsókna. Efnasamsetning tektíta er lík jarðskorpunni en gjörólík tunglinu.

Athugasemdir

[Sigurður Þór Guðjónsson, 5.1.2010 kl. 19:51]

Takk fyrir þessa fínu og nauðsynlegu bloggsíðu.

[Haraldur Sigurðsson, 5.1.2010 kl. 23:58]

Mín er ánægjan. Kveðja

Haraldur