Bloggfćrslur mánađarins, febrúar 2011

Magnús Blöndal og Surtseyjargosiđ

MagnúsŢar sem ég fjallađi nýlega um eldgosatónlist Jóns Leifs í bloggi mínu http://vulkan.blog.is/blog/vulkan/entry/1142495/, ţá ber mér skylda til ađ minnast á frábćt verk Magnúsar Blöndal Jóhannssonar í tilefni Surtseyjargossins. Ţegar Osvaldur Knudsen setti saman fyrstu heimildarkvikmynd sína um Surtseyargosiđ (1963-1967), ţá fékk hann Magnús til ađ semja tónlist fyrir myndverkiđ. Myndin nefnist Surtur fer sunnan (1965, 23 mín.), en enska útgáfan ber heitiđ Birth of an island.   Magnús beitti hljóđum úr gosinu sjálfu og blandađi ţeim saman viđ raftónlist sína.  Ef til vill er ţetta í fyrsta sinn ţar sem hljóđ úr náttúrunni eru sett inn í tónverk. Magnús Blöndal (1925-2005) er sennilega fyrsti Íslendingurinn sem samdi raftónlist og er ţví frumkvöđur á sviđi raf- og tölvutónlistar á Íslandi. Sagt hefur veriđ ađ tónverk Magnúsar hafi valdiđ  straumhvörfum í umfjöllun um raftónlist hér á landi.  Hann sagđi ţetta um verkiđ:  "Ég samdi tónlistina međ náttúruhamfarirnar í huga og skyndilega gat fólk tengt hana viđ eitthvađ, bćđi hljóđrćnt og myndrćnt."  Brot úr tónverkinu og kvikmyndinni má sjá og heyra hér: http://www.youtube.com/watch?v=42H2znxGyhgOsvaldur

Mynd Osvaldar Knudsen er stórkostleg á margan hátt og merkileg heimild um mikilvćgt gos.  Hér koma fram nokkrir karakterar sem voru nátengdir rannsóknum á gosinu. Sigurđur Ţórarinsson samdi textann og má sjá honum bregđa fyrir öđru hvoru í myndinni, međ sitt vörumerki á höfđi: rauđu skotthúfuna.  Einnig kemur Ţorleifur Einarsson fram, til dćmis ađ fá sér sígarettu úti á eynni, eđa ađ borđa kex um borđ í varđskipinu á međan gosiđ geysar í bakgrunni.  Sennilega hefur Guđmundur Kjartansson jarđfrćđingur veriđ sá sem gladdist mest yfir ţessu gosi, ţar sem Surtsey fćrđi sönnun á móbergskenningu hans.  SyrtlingurÁ myndinn hér til hliđar er Ósvaldur lengst til hćgri, en lengst til vinstri er Guđmundur Kjartansson og Ţorleifur Einarsson í bakgrunni fyrir miđju.  Ég var erlendis viđ jarđfrćđinám ţegar gosiđ hófst, en komst á vígvöllinn í desember 1963 á varđskipi umhverfis Surtsey í nokkrar ógleymanlegar ferđir. Ţađ var fyrsta eldgosiđ sem ég kannađi. Áriđ 1965 tók ég ţessa mynd af gosinu í Syrtlingi, en hann var ein af  eldeyjunum sem mynduđust umhverfis Surtsey. Syrtlingur hćtti ađ gjósa eftir nokkra mánuđi og hvarf skömmu síđar fyrir áhrif hafrótsins. 


Fimm hundruđ ára gömul eldgosamynd frá Mexíkó

codexMexíkó er mikiđ eldfjallaland og Mexíkanar hafa lengi gert frábćrar myndir af eldgosum.  Áriđ 1519 kom spánski hershöfđinginn Hernan Cortes til austurstrandar Mexíkó međ flota sinn, 11 skip, 500 hermenn, 13 hesta, og nokkrar fallbyssur.    Í ágúst sama ár skundađi hann inn í Mexókóborg, sem ţá hét Tenochtitlan og var höfuđborg Aztecríkisins.  Ţetta voru fyrstu alvarlegu kynni Mexíkana af Evrópubúum.  Spánverjar gjöreyddu menningu Aztecanna og ađeins brot af fornri frćgđ eru eftir.  Eitt af ţeim er handrit, sem er í eftirriti, og ber heitiđ Codex Telleriano Remensis.  Í ţessu handriti er merkileg mynd og texti sem varđar tímabiliđ frá 1507 til 1509. Myndin er hér til hliđar.  Textinn sem fylgir lýsir miklu ljósi eđa birtu, sem reis upp frá jörđu og til himins.  Birtan varđi í meir en fjörutíu daga og sást um allt Mexíkó.  Sennilega er ţetta lýsing á eldgosi í fjallinu Popocateptl eđa Orizaba.Montanus  Annađ listaverk frá Mexíkó sem sýnir eldgos er frá árinu 1671, og er ţađ í Eldfjallasafni í Stykkishólmi.  Áriđ 1671 gaf  Arnoldus Montanus út merka bók í Amsterdam: Die nieuwe en onbekende Weereld, eđa Nýji og óţekkti heimurinn.   Ameríka var ţá sannarlega nýji heimurinn, enda uppgötvuđ ađeins um 77 árum áđur.  John Ogilby “stal” verkinu og prentađi ađra útgáfu af bókinni sama ár undir sínu nafni.   BörkurMyndin sýnir  viđbrögđ hinna innfćddu Mexíkana viđ ţví ţegar tvö eldfjöll gjósa í einu, en Spánverjar horfa undrandi á hátterni hinna innfćddu.  Ţriđja myndin her frá Mexíkó er máluđ á trébörk, og er hugmynd Mexíkanans í dag af eldgosi. Hún er einnig í Eldfjallasafni í Stykkishólmi. 

 


Jarđskjálftinn undir Christchurch

Christchurch  Ein mest ógnvekjandi mynd sem ég hef séđ nýlega er hér fyrir ofan, en hún sýnir borgina Christchurch á Nýja Sjálandi hinn 22. febrúar síđastliđinn.  Rykský rís upp frá borginni, ţar sem ţúsundir húsa eru ađ hrynja og grafa hundruđir manna undir rústunum.  Jarđskjálftinn var 6,3 ađ stćrđ, en ţessi stórkostlega eyđing og tjón varđ vegna ţess ađ upptök hans voru ađeins 5 km beint undir borginni.  Nyja Sjáland

Nýja Sjáland er á flekamótum og ţađ er grundvallarorsök jarđskjálftans sem varđ beint undir  borginni Christchurch í gćr. En hér eru flekarnir á rekast saman, ţvert öfugt og á Íslandi, ţar sem flekar jarđskorpunnar togna í sundur.  Ţarna á suđurhveli jarđar er Kyrrahafsflekinn ađ síga hćgt og hćgt niđur og til vesturs, undir Ástralíuflekann og hrađinn í ţessu sigbelti er um 5 til 6 sm á ári.   Tengt ţessu sigbelti er eldvirknin og nokkur mjög virk eldfjöll á norđureynni.  En á suđureynni eru jarđskorpuhreyfingar allt ađrar. Hér er ţađ risastórt misgengi, Alpamisgengiđ,  sem sker eynna endilanga, og hreyfingar á ţví orsaka jarđskjálfta, eing of 7,1 skjálftann hinn 3. september í fyrra, og 6,3 skjálftan sem nú gerđist.  Ţannig breytist sigbeltiđ undir norđureynni í sniđmisgengi undir suđureynni.  Stćrsta borgin á suđureynni er Christchurch, međ um 350 ţúsund íbúa.  Fyrri skjálftinn var um 45 km fyrir utan borgina, en sá síđari beint undir henni.  Taliđ er ađ seinni skjálftinn hafi veriđ eftirskjálfti, eđa aftershock, í kjölfar á ţeim stóra.

 

 


Hvernig ég drap risaeđlurnar

Bani risaeđlannaNćsti fyrirlestur Haraldar Sigurđssonar í Eldfjallasafni í Stykkishólmi er laugardaginn 36. febrúar kl. 13. Allir velkomnir og ađgangur ókeypis.  Erindiđ ber titilinn:  Hvernig ég drap risaeđlurnar.  Hér fjallar Haraldur um uppgötvun sína á tektítum eđa glerperlum á eynni Haítí í Karíbahafi. Ţessi uppgötvun hafđi mikil áhrif á ađ sanna loftsteinsárekstur og skýra útdauđa lífríkis á jörđu fyrir 65 milljón árum og ţar á međal útdauđa risaeđlanna.

Jón Leifs og eldgosiđ

blog 19 Helka elsta ljosmynd 1947Stórkostlegir náttúruviđburđir hvetja listamenn til dáđa.  Ţađ á einnig viđ í tónlist og hér fjalla ég um eitt slíkt dćmi:  Jón Leifs og Heklugosđi áriđ 1947. Ţetta stórkostlega gos byrjađi međ mikilli sprengingu, sem sendi öskumökk í allt ađ 27 km hćđ. Ţá tók Sćmundur A. Ţórđarson á Storu Vatnsleysu á norđanverđu Reykjanesi ţessa mynd í marz 1947, á einfalda kassavél, ţar sem sólin skín á bakviđ mökkinn.  Jón Leifs (1899-1968) hreifst af gosinu og samdi tónljóđ sem hann nefndi Hekla Opus 52. JonLeifs Jón, sem var tvímćlalaust fyrsta stóra íslenska tónskáldiđ, samdi hér hávćrasta verk tónsögunnar. Ţegar ţađ var frumflutt í Finnlandi áriđ 1964, ţá vakti verkiđ strax mikla undrun og deilur, sem voru álika og viđbrögđin viđ hinu frćga verki Stravinskys: Vorblóti.  Ţađ hafđi enginn nokkurn tíma heyrt annađ eins og Heklu Jóns Leifs.  Hávađinn var svo mikill, ađ margir í hljómsveitinni settu bómull í eyrun.  Jón  beitti nítján manns međ ýmiss ásláttarhljóđfćri. Sumir lömdu steina, járnstóla, járnkeđjur, og fleira.  Međ tímanum höfum viđ lćrt ađ meta Heklu hans Jóns Leifs ađ verđleikum. Hann túlkar tvímćlalaust á áhrifamikinn hátt hin stórkostlegu öfl – og hávađa – sem fylgir miklu eldgosi. Hekla má vera hávćrasta tónverk tónlistasögunnar, en ţađ er stórkostlegt.

u91136 Iceland SC942Gosiđ var svo tignarlegt ađ gefin var út heil syrpa af fallegum frímerkjum. Eitt ţeirra, sýnt hjér sem 50 aura frímerkiđ, var byggt á ágćtri ljósmynd sem Pálmi Hannesson tók af gosinu hinn 29. marz 1947. Ţá var mökkurinn í tíu km hćđ. 


Seigja kviku

Tilraunin

Seigja (viskositet) er eiginleiki efnis sem viđ hugsum oftast ekkert um, en hún er mjög mikilvćg varđandi hegđun allra vökva, eins og til dćmis hraunkviku.  Berum til dćmis saman tvö vökva sem ţiđ ţekkiđ vel: vatn og tómatssósu.  Seigja tómatssósunnar er einmitt  eitt hundrađ sinnum hćrri en vatnsins, ţegar viđ berum ţessa vökva saman međ seigjumćlingu og notum seigjugildi vísindanna, en ţađ nefnist Pa s eđa paskal-sekúndur. Tjara er ótrúlega seigur vökvi, og lengsta tilraun vísindanna er tilraun međ seigju tjöru.  Ţessi tilraun er enn í gangi í Queensland háskólanum í Brisbane í Ástralíu, eftir 84 ár, enda á tilraunin metiđ í Guinness Book of Records.  Prófessor Thomas Parnell setti tjöru í trekt áriđ 1927 og beiđ síđan eftir ţví ađ dropar af tjöru lćku niđur úr trektinni. Hann sá fyrsta dropann falla áriđ 1938, og annan dropann áriđ 1947, rétt áđur en hann dó.  Tilraunin er enn í gangi í Brisbane (vonandi hafa flóđin ţar nýlega ekki haft nein slćm áhrif) en nú hafa alls átta dropar falliđ, sá síđasti í nóvember áriđ 2000.  Seigja tjöru hefur veriđ reiknuđ út á grundvelli ţessar tilraunar, og reyndist hún 230 milljörđum hćrri en seigja vatns, eđa 2,3x108 Pa s.   Eđlisfrćđideild Queensland Háskóla í Brisbane hefur vefmyndavél á tjörutilrauninni, svo ţiđ getiđ, kćru lesendur, fylgst međ ţví ţegar nćsti dropi fellur, ef ţiđ ţafiđ mikla ţolinmćđi og góđan tíma og yfirleitt nenniđ ađ bíđa eftir ţeim merka atburđi.  Vefmyndavélin er hér http://www.smp.uq.edu.au/pitch/

Ţađ er annars upplagt ađ rannsaka seigju einmitt heima í eldhúsinu, og gera sjálfur tilraunir varđandi áhrif hita á seigjuna. Eftirfarnadi gildi eru fyrir seigju ýmissa efna viđ 20 stiga hita, gefin í pascal-sekúndum eđa Pa s: vatn  0,001, hunang 10, tómatsósa 100, bráđiđ súkkulađi 130, hnetusmjör 250.  Myndin til hliđar sýnir seigju á nokkrum tegundum rúđuglers, eđa réttara sagt heita vökvans eđa kvikunnar sem myndar  rúđugler.  Svarta kúrvan sýnir áhrif hita á seigju fyrir “venjulegt” rúđugler, en einingarnar eru í log Pa s.   Seigja glerkvikunnar viđ um 700 stiga hita er sem sagt mörgum milljörđum sinnum hćrri en viđ 1100 stiga hita, samkvćmt línuritinu.  Seigja glerkviku

Ţađ sem viđ köllum föst efni, eins og ís, hafa líka seigjueiginleika, ţegar litiđ er á efniđ í nógu miklu magni.  Heill skriđjökull af ís rennur, og er seigja jökuls um 1013 Pa s.   Möttlull, jarđar, lagiđ undir jarđskorpunni, er enn seigari.  Venjulegur möttull, eins og undir meginlöndunum, er um 1021 Pa s.  Möttullinn undir Íslandi er alls ekki venjulegur, ţar sem hann er óvenju heitur.  Seigja okkar möttuls er um ţađ bil 1018 Pa s og ţessi lága seigja hefur ţau áhrif ađ  lóđréttar jarđskorpuhreyfingar eru mun hrađari á Íslandi en víđast hvar á jörđu.

En snúm okkur nú ađ ađalefninu: seigju hraunkviku.  Ţađ er gífurlegur munur á seigju á ýmsum tegundum af kviku, en seigjan er háđ bćđi hita og efnasamsetningu og einnig innihaldi vatns og annara reikulla efna í kvikunni.  Seigja kviku  getur veriđ allt frá 100 Pa s fyrir mjög heita basalt kviku, og allt til 1011 Pa s fyrir mjög kísilríka líparít kviku, og nćr sviđiđ á seigju kviku ţví yfir um ellefu stćrđargráđur!  Auk ţess er seigjan háđ ţrýstingi, og er seigja kviku djúpt í jörđu, undir háum ţrýstingi, ţví enn lćgri en á yfirborđi.  Heitasta og ţynnsta kvikan sem viđ ţekkjum er kölluđ komatiít, og hefur hún seigjugildi um 0,1 til 10 Pa s, eđa álíka og hunang.  Komatiít hraun runnu á frumöld jarđar, fyrir meir en 2,5 milljörđum ára. Síđan hefur ţessi kvika ekki komiđ upp á yfirborđ hér á okkar plánetu.  En hins vegar gýs kómatiít hraunum á plánetunni Io, eins og ég hef bloggađ um hér: http://vulkan.blog.is/admin/blog/?entry_id=997761

Ég hef mćlt seigju kvikunnar sem kom upp í gosinu á Fimmvörđuhálsi í fyrra, og einnig kvikunnar sem gaus í toppgíg Eyjafjallajökuls.  Ađgerđin byggist á efnagreiningu glerdropa, sem finnast inni í kristöllum.  Ţessir kristallar eđa steindir  hafa myndast í kvikunni á miklu dýpi, og berast upp á yfirborđiđ međ kvikunni. Ţessar mćlingar á efnasamsetningu veita upplýsingar um hita, sem ég hef einnig bloggađ um hér http://vulkan.blog.is/blog/vulkan/entry/1141566/Seigja Eyjafjallajökuls

og er ţá hćgt ađ reikna út seigjuna. Niđurstöđurnar eru sýndar á myndinni til hliđar. Alkalí basalt kvika frá Fimmvörđuhálsi hefur seigju frá 5 til 50 Pa s, og hún er sem sagt lapţunn.  Hins vegar er trakíandesít kvikan sem kom upp úr toppgíg međ seigju á bilinu 1000 til 4000 Pa s, eđa um eitt hundrađ sinnum seigari!  Ţessi mikli munur á seigju er ađ nokkru leyti skýringin á ţví, hvers vegna ţessi tvö eldgos voru svo gjörólík í hegđun.  Alkalí basalt kvikan var heitari, mjög ţunnfljótandi og myndađi hraun.  Hins vegar var trakíandesít kvikan svo seig, ađ gasbólur sem mynduđust í kvikunni gatu ekki risiđ og sloppiđ út, heldur bárust upp međ kvikunni og sprungu á yfirborđi.  Ađ sjálfsögđu átti samspil kviku og bráđnandi jökuls og gufusprengingar einnig mikinn ţátt  í sprengivirkninni í Eyjafjallajökli, en seigja kvikunnar er mikilvćgt atriđi, sem taka verđur inn í reikninginn.


Fyrirlestrar Eldfjallasafns

Nú eru haldnir fyrirlestrar vikulega í Eldfjallasafni í Stykkishólmi. Ţeir eru á laugardögum kl. 13, og ađgangur er ókeypis međan húsrúm leyfir.  Haraldur Sigurđsson flytur fyrirlestrana. Fyrirlestrar hafa veriđ ţessir:

1. Sprengigos og áhrif ţeirra,  29. janúar, 2011Komodo dreki

2. Ţrjú gos mynda ţrjú vötn: myndun Baulárvallavatns, Hraunsfjarđarvatns og Selvallavatns,  5. febrúar, 2011

3. Drekarnir á Komodo,  12. febrúar 2011

4. Leyndardómar Kerlingarfjalls, 19. febrúar 2011

 


Haraldur Heiđursdoktor

Haraldur og dćturHinn 22. janúar 2011 veitti Háskóli Íslands mér nafnbótina heiđursdoktor, sem ég tók viđ úr hendi Magnúsar Tuma Guđmundssonar, forseta Jarđvísindadeildar. Hér fyrir neđan er upphaf erindis ţess, sem ég flutti viđ ţessa hátíđlegu athöfn í Hátíđarsal Háskólans.  Erindi mitt fjallađi um:  Orsakir sprengigosa og gjóskuflóđa.

„Kćrar ţakkir, Rektor Kristín Ingólfsdóttir og sviđsforseti Kristín Vala Ragnarsdóttir.  Ég vil ţakka ţennan mikla heiđur sem mér er sýndur hér í dag.  Um leiđ vil ég óska Háskóla Íslands til hamingju međ aldarafmćliđ! Áđur en ég flyt erindi mitt, ţá langar mig til ađ minnast stuttlega á ţá jarđvísindamenn, sem hafa veriđ heiđrađir á sama hátt: Ţorvaldur Thoroddsen 1921, Sigurđur Ţórarinsson 1961, Ţorbjörn Sigurgeirsson 1986, Gunnar Böđvarsson 1988, GPL Walker 1988, Guđmundur E. Sigvaldason 2000, Kristján Sćmundsson 2006, Sigfús Johnsen 2010. Ţeir hafa allir komiđ nćrri eldfjallafrćđum.  Ţađ mun hafa veriđ Groucho Marx, sem sagđi: Ég vill ekki vera í klúbb,  sem veitir mönnum eins og mér inngöngu.  En ţetta er vissulega félagsskapur sem ég er mjög hreykinn af ađ taka ţátt í.  Ţegar ég fór í nám í jarđfrćđi áriđ 1962 varđ ég ađ halda til útlanda, ţar sem jarđfrćđi var ekki kennd viđ Haskóla Íslands, nema sem aukanám innan Verkfrćđideildar. Jarđvísindin ţróuđust seint, og ađ mestu leyti innan Verkfrćđisviđs Háskólans.  Atvinnudeild Háskólans var stofnuđ áriđ 1937  og er ţađ fyrsta bygging á Háskólalóđinni.  Hún ţróađist síđar í Rannsóknastofnun Iđnađarins 1965, ţar sem ég starfađi á námsárum mínum.    Ţađ tók Háskólann meir en sextíu ár ađ stofna deild í Jarđvísindum (1968).”  Síđan flutti ég erindi mitt um sprengigos og áhrif ţeirra. Ţađ var mikiđ tekiđ af myndum viđ athöfnina, en uppáhaldsmyndin mín er međ dćtrum mínum, Bergljótu Önnu og Áshildi.  Ţađ kom mér skemmtilega á óvart ađ Áshildur  tók ríkan ţátt í athöfninni međ frábćrum flautleik.  Sjá frekar um athöfnina á vefsíđu Háskólans hér: http://www.hi.is/verkfraedi_og_natturuvisindasvid_deildir/jardvisindadeild/jardfraedi_og_jardedlisfraedi

 

 

 


Innskráning

Ath. Vinsamlegast kveikiđ á Javascript til ađ hefja innskráningu.

Hafđu samband