Bloggfęrslur mįnašarins, maķ 2010

Skrišu-Fśsi er enn ķ Kerlingarskarši

Fśsaskuršir

Ķ bernsku man ég eftir mörgum feršum yfir Kerlingaskarš į Snęfellsnesi ķ rśtubķlnum.  Žegar komiš var aš sunnan var oftast stanzaš ķ Efri Sneiš, žar sem śtsżniš yfir Breišafjörš birtist eins og svift vęri frį blęju.  “Hvķlķk fegurš!”  sagši móšir mķn.  Karlarnir tóku upp vasapelana og jafnvel sjįlfur bķlstjórinn fékk alltaf einn vel śtilįtinn brennivķnssnaps, įšur en žaš var rennt nišur ķ Stykkishólm.  En nś er leišin um Kerlingarskarš lögš af, og fólkiš ekur ķ stašinn yfir fremur sviplitla Vatnaleiš, tekur ekki eftir neinu, og missir alveg af žeirri fegurš og sögu sem Kerlingarskarš hefur aš geyma.  Į mišju Kerlingarskarši eru skorningar eša lękjadrög sem bera nafniš Fśsaskuršir. Ég man aš fašir minn minntist oft į draugagang į žessum slóšum, en žaš var miklu seinna aš ég fékk alla draugasöguna.  FśsaskurširĮ seinni hluta 18. aldar varš óreišumašur og förukarl, sem Vigfśs hét, śti hér ķ skorningunum, sem sķšan bera nafniš Fśsaskuršir.  Af einhverjum sökum var Fśsi illa lišinn af samtķšarmönnum.  Fyrir afbrot eitt var hann dęmdur til žess aš skrķša įvalt į fjórum fótum ķ annarra višurvist og hlaut žannig višurnefniš Skrišu-Fśsi. Hann mįtti žó ganga uppréttur, žar sem ekki var mannavon, og gat hann žvķ fariš ķ sendiferšir og veriš selsmali.  Ef hann sį til manna, žį varš hann aš kasta sér į fjóra fętur.  Oft lį Skrišu-Fśsi į alfaravegum og veinaši eins og hann vęri ķ naušum staddur.  Žannig tęldi hann til sķn brjóstgóšar konur.  Žegar žęr komu nęr žį tók hann žęr meš valdi.  Eitt sumar starfaši hann ķ Selgili viš Hśsafell, įsamt tveimur dętrum  séra Sigvalda Halldórssonar (1706-1756). Tališ er aš hann hafi skrišiš heldur nęrri systrunum, žvķ  bįšar uršu ófrķskar af hans völdum.  Eitt sinn var Skrišu-Fśsi į ferš yfir Kerlingarskarš aš vetri til, žegar óvešur mikiš skall į. Žį varš hann śti žar sem nś heita Fśsaskuršir. Um nóttina var komiš į gluga į Hjaršarfelli og vķsa kvešin:

                                    Skrišu-Fśsi hreppti hel,

                                    hįlfu fyrr en varši.

                                    Śti dó žaš ei fór vel,

                                    į Kerlingarskarši.

 

Žegar fariš er um Kerlingarskarš ķ dag mį enn sjį Skrišu-Fśsa, eins og myndirnar tvęr sżna, sem fylgja hér meš.  Žetta mun vera listaverk sem nemendur ķ Grundarfirši hafa skapaš til minningar um ólįnsmanninn.  Verkiš var gert fyrir nokkrum įrum og er oršiš anzi mikiš vešraš.  Nś fer hver aš verša sķšastur aš sjį Skrišu-Fśsa, įšur en hann fżkur śt ķ vešur og vind.  Skįldiš Žorsteinn frį Hamri hefur ort eftirfandi kvęši um Skrišu-Fśsa:

 

Ég sem aldrei

uppréttur mįtti ganga,

ašeins brölta į fjórum

og sleikja rušur

meš įfellisskuld

og skelfingu aldalanga –

skelli mér sušur.

 

Ķ farartękinu

fyrnist glępur minn stórum.

Ég flyt af Kerlingarskarši

ķ borgarhallir.

Mér fer aš skiljast

hve gott er aš ganga į fjórum.

Žaš gera nś allir.


Kort Helland af Lakagķgum er merkilegt listaverk

 

Kort Hellands af LakagķgumEitt af fyrstu listaverkum tengdum eldfjöllum Ķslands er kort norska jaršfręšingsins Amund Helland af Lakagķgum, sem var įrangur af ferš hans til Ķslands įriš  1881.  Lakagķgar  er 25 km löng sprunga žar sem yfir eitt hundraš gķgar gusu miklu hrauni įriš 1783, žegar Skaftįreldar geisušu og myndušu stęrsta hraun sem hefur runniš į jöršu sķšan sögur hófust.  Įhrif gossins voru óskapleg, bęši į Ķslandi og ķ Evrópu.  Lakagķgar nęrmyndAllir žekkja Móšuharšindin sem komu ķ kjölfar gossins, en žį var 24%  mannfękkun į Ķslandi og um 75% af öllum bśpening landsmanna fórst.  Ekki fór mikiš fyrir rannsóknum į gosinu, en Sveinn Pįlsson lęknir kom fyrstur manna aš Lakagķgum įriš 1794, rśmum tķu įrum eftir gosiš.   Tępum eitt hundraš įrum eftir gosiš gerši norski jaršfręšingurinn  Amund Theodor Helland (1846-1918) śt leišangur til eldstöšvanna. Bręšurnir Leó og Kristjįn Kristjįnssynir hafa fjallaš um heimsókn Hellands til Ķslands ķ grein ķ Nįttśrufręšingnum įriš 1996.    Helland kom til Seyšisfjaršar snemma sumars įriš 1881, og komst svo loks til Lakagķga sķšar um sumariš. Įrangurinn af ferš hans var kort af eldsprungunni Lakagķgar, en kortiš eitt er meir en tveir metrar į lengd.   Kortiš teiknaši norski mįlarinn Knud Gergslien undir leišsögn Hellands.  Žaš er til sżnis ķ Eldfjallasafni ķ Stykkishólmi.   Hann įętlaši aš gosiš hefši myndaš hraun sem vęri 27 rśmkķlómetrar, en žaš er nokkuš hęrri tala en sķšari rannsóknir telja: eša um 15 km3.   Eftir ferš sķna til Ķslands birti Helland merka grein meš heitinu “Lakis kratere og lavastromme”, og kom hśn śt ķ  Kristiania (nś Osló) įriš 1886.  Ekki eru allir hrifnir af framtaki Hellands. Siguršur Žórarinsson (1969) fer til dęmis frekar nišrandi oršum um Ķslandsför Hellands og telur aš hann hafi ašeins veriš tvo daga viš Lakagķga ķ įgśst įriš 1881. Ef litiš er į kortiš, žį viršist ótrślegt aš Helland hafi afkastaš žessu mikla verki į tveim dögum.   Grein Hellands sżnir reyndar aš hann var ķ eina viku ķ feršinni.  Hann męldi hęš og breidd flestra gķganna, og eru hęšartölur į flestum gķgunum sżndar į kortinu.   Samkvęmt kortinu eru 56 gķgar fyrir noršaustan Laka, og 49 gķgar fyrir sušvestan Laka.  Hér eru sżnd smįatriši ķ byggingu jaršsprungunnar og gķgana sżnd og vafalaust hefur žetta verk tekiš töluveršan tķma.  Į kortinu koma fram alveg nż atriši ķ jaršfręši Ķslands.  HellandTil dęmis notar hann alžjóšaheitiš “palagonit” fyrir móbergsmyndunina.  Ķ öšru lagi er hann fyrstur til aš kenna gossprunguna viš móbergsfjalliš Laka, en žaš heiti hefur fylgt gosinu ętķš sķšan.  Komiš ķ Eldfjallasafn og sjįiš žetta einstęša og merkilega kort af mestu gossprungu jaršar. Helland var sérstakur persónuleiki og skopmyndin sem fylgir gefur nokkra hugmynd um žaš.


Myndir af gosinu ķ Eyjafjallajökli įriš 1821-23

 

E BruhnGamlar myndir geta veitt einstakar upplżsingar um eldgos fyrr į tķmum.  Įriš 1986 gaf bandarķski listfręšingurinn Frank Ponzi śt merka bók um Ķsland į 19. öld.   Žar er aš finna stórmerkilega mynd af gosinu ķ Eyjafjallajökli įriš 1822.  Nafn listamannsins hefur veriš żmist ritaš sem E. Bruhn eša Erik Bruun. Undirskriftin į listaverkinu er örugglega E. Bruhn og verkiš er dagsett hinn 8. jślķ 1822. Hann var sennilega lišsforingi ķ strandmęlingadeild danska flotans.  Jóhann ĶsbergVatnslitateikningin er  21 x 33.5 cm og mun vera ķ eigu Det Kongelige  Bibliotek, Köbenhavn.  Myndin er gerš śr mikilli fjarlęgš,  ķ grennd viš Vestmannaeyjar, og sennilega af sjó.  Žetta er nįkvęm teiknun reykjabólstranna og rķsandi öskumakkarins og önnur atriši sżna aš hann er aš festa į blaš sjónarspil sem han varš vitni af.  Emil Hannes Valgeirson hefur įšur bloggaš um žessa mynd hér    Žaš er slįandi aš bera žessa mynd saman viš myndir af gosmökknum yfir Eyjafjallajökli  įriš 2010.  Graah 1823Ég lęt fylgja hér meš ljósmynd Jóhanns Ķsberg af sprengigosinu ķ aprķl til samanburšar.  Önnur mynd af gosinu er teiknuš af Graah inn į landakort af Ķslandi sem gert var įriš 1823. Graah kann einnig hafa veriš ķ strandmęlingadeild danska flotans.  Žessi mynd er einnig af  Eyjafjallajökli eins og hann ber viš frį Vestmannaeyjum, en myndin er sżnd hér til hlišar.  Gosiš sem hófst ķ desember įriš 1821 stóš yfir žar til ķ janśar 1823. Gušrśn Larsen telur gosiš hafa veriš fremur lķtiš, og er įętlaš aš ašeins um 0.004 km3 hafi komiš upp.  Sprengigosiš dreifši fremur fķngeršri ljósri ösku  umhverfis fjalliš, en askan er fremur kķsilrķk, eša milli 60 og 70% SiO2.  Einnig orsakaši gosiš jökulhlaup sem braust fram śr Gķgjökli.  Sjį blogg um gosiš og einkum um jökulhlaupiš eftir Sigrķši Magneu Óskarsdóttur hjį Vešurstofu Ķslands hér


Jaršlögin ķ Stöšinni

Stöš SnęfellsnesiFjöllin į noršanveršu Snęfellsnesi eru merkileg fyrir margt, eins og ég hef įšur bloggaš um ķ sambandi viš Bślandshöfša hér.   Skammt fyrir austan Bślandshöfša er fjalliš Stöš, eša Stöšin.   Žetta er fagurt en einstakt fjall, 268 m į hęš, og algjörlega flatt aš ofan.  Stöšin hefur gengiš undir żmsum nöfnum.  Žannig er žaš nefnt Brimlįrhöfši ķ Eyrbyggju, en danskir sęfarar köllušu žaš įšur fyrr Lķkkistuna vegna žeirrar lögunar sem žaš hefur séš utan frį sjó (alveg ķ stķl köllušu žeir Kirkjufell žvķ ómerkilega nafni Sukkertoppen). Įriš 1936 fann Jóhannes Įskelsson  (1902 -1961)  jaršfręšingur sandsteinslög milli klettabelta ķ Stöšinni meš skeljum og steingeršum plöntuleifum, nokkuš hįtt upp ķ fjallinu aš austanveršu. Žetta var merkileg uppgötvun, en senilega hefur Jóhannes lagt af staš upp ķ Stöšina eftir aš Helgi Pjéturss gerši fyrstu uppgötvanir į žessu sviši ķ Bślandshöfša mörgum įrum įšur.  Fjöllin į noršanveršu Snęfellsnesi varšveita mjög merkileg jaršlög sem skrį sögu ķsalda eša jökulskeiša fyrir um 1.8 til 1 miljón įrum sķšan.  Best er aš leggja af staš frį bęnum Lįrkoti til aš skoša jaršlögin ķ Stöšinni og fara upp bergiš til hęgri į fjallsbrśnina.  Jaršlög StöšinŽašan mį klķfa upp į flatneskjuna efst į Stöšinni um žröngt en tryggt einstigi.  Nešri hluti fjallsins, upp ķ um 130 metra hęš, er blįgrżtismyndun frį Tertķera tķma, eša nokkra miljón įra gömul og fremur ellileg basalt hraunlög.  Efst eru hraunlögin jökulrispuš og ofan į žeim er nokkuš žykkt lag af jökulbergi eša mórenu.  Hérna vantar sem sé um fimm til tķu miljónir ķ jaršsöguna, en rofiš į fyrri hulta ķsaldar hefur fjarlęgt alla vitneskju.  Žar fyrir ofan er brśnt og grįleitt set af sandsteini og leirlögum sem innihalda skeljar og einnig steingervinga eša blašför af laufblöšum af vķši, lyngi og elrir.  Myndin til hlišar sżnir tvö steinrunnin  laufblöš śr laginu. Setiš ķ Stöšinni er sennilega óseyrarlög, völuberg og sandsteinn sem hefur myndast į įreyrum. Snęfellsnes hefur sennilega veriš vaxiš elri og birkiskógi žegar žessi lög myndušust. Sökkull eša nešri hluti fjallsins er myndašur af blįgrżtislögum frį Tertķer, en aš minsta kosti tveir basaltgangar skera Tertķeru blįgrżtislögin, og hafa bįšir stefnuna NA-SV, en žeir nį ekki upp ķ setlögin fyrir ofan.  Efra borš blįgrżtismyndunarinnar er žvķ mikiš mislęgi, en žar ofanį liggur myndun setlaga frį um 120 til 130  metrum yfir sjó.  Setlögin eru völubergslög, leirsteinn og sandsteinn, og innihalda skeljar af Astarte borealis, Saxicava rugosa samkvęmt  Gušmundi G. Bįršarsyni (1929).  Steinrunnin laufblöš StöšHraunlögin sem liggja innan setlaganna og hraunlög ofanį žeim eru einnig öfugt segulmögnuš samkvęmt ransóknum Doell og félaga (1972) og eru žvķ senilega frį Matuyama segulskeiši, eša eldri en sjö hundruš žśsund įra.  Einn gangur sker setlögin ķ sušur enda fjallsins, meš stefnu nęrri noršri.   Ofan af Stöšinni er einstakt śtsżni ķ allar įttir, og til austurs mį til dęmis sjį žökin į hśsunum į Kvķabryggju, fangelsi ķslenskra hvķtflibbaglępamanna. Į sķšustu öld var stundaš mikiš śtręši frį plįssi eša hverfi hér ķ Kvķabryggju.  Sķšan fluttist śtgerš til Grundarfjaršar žegar hafnarskilyrši vor bętt žar.  Frį įrinu 1954 voru vistašir į Kvķabryggju menn, sem ekki greiddu mešlagsskuldir eša barnalķfeyri. Įriš 1963 voru fyrstu refsifangarnir sendir žangaš til afplįnunar. 


Merkir molar

bombubrotHér eru myndir af steinbrotum śr einni hraunbombunni sem ég safnaši į gķgbrśninni į Eyjafjallajökli hinn 26. maķ.  Svarta efniš er glerkennt andesķt śr bombunni.  Grįa efniš er gabbró eša kristalrķkt berg. Žaš eru brot af djśpbergi sem kvikan ber upp. Įstęšan fyrir žvķ aš ég hef mikinn įhuga į žessum steinum er sś, aš žeir geta varpaš ljósi į eitt mikiš vandamįl:  kvikan sem kemur upp śr gķgnum ķ Eyjafjallajökli ķ toppgķg er ekki sś sama og kvikan sem kemur upp ķ fjalliš śr möttlinum.  Žaš er eitthvaš sem gerist žar į milli.  Kvikan sem kemur upp śr möttlinum heitir alkalķ basalt. Hśn gaus į Fimmvöršuhįlsi. Kvikan sem gżs ķ toppgķg Eyjafjallajökuls heitir andesķt.  GabbróEin hugmynd er sś, aš alkalķ basalt kvikan verši fyrir breytingum ķ jaršskorpunni og afleišingin sé andesķt. Žaš getur gerst į margan hįtt, til dęmis meš žvķ aš mikiš magn af kristöllum vex ķ alkalķ basalt kvikunni, og aš hśn breyti um efnasamsetningu af žeim sökum. En žaš eru margar ašrar kenningar sem gętu skżrt mįliš.  Viš erum aš kanna žetta atriši meš żmsum efnagreiningum į žessum steinum. Meira um žaš sķšar....

Aftur į Jökulinn

 

Gķgurinn 26. maķŽaš var blķšskaparvešur ķ gęr žegar viš flugum austur,  en Reynir Pétursson žyrluflugmašur var ekkert sérlega hrifinn af öskufokinu sem lį eins og brśnt teppi yfir Markarfljótsaurum og öllu svęšinu umhverfis Eyjafjallajökul.  Eftir aš viš tókum eldsneyti į Hvolsvelli var fariš beint upp til aš sjį hvaš teppiš vęri žykkt og hvort nokkur von vęri aš komast yfir žaš og aš eldstöšvunum. Žaš var śtilokaš aš fljśga ķ gegnum žaš vegna įhrifa ösku į žotuhreyfil  Bell žyrlunnar.  Ég var ķ ferš meš kvikmyndališi Profilm, sem nś vinnur aš annari heimildamynd um gosiš fyrir National Geographic TV.  Žegar viš vorum kominir ķ 7000 fet sįst loksins Hekla, dökkgrį af öskufalli, og einnig kolsvartir  topparnir į Tindfjallajökli.  Allstašar virtist žyrlast upp af jöršu mjög fķn aska sem hélt įfram aš bęta viš rykteppiš.  Viš fórum ašeins hęrra og nś sįst ķ hvķtan gufumökkinn śr Eyjafjallajökli og umhverfi toppgķgsins var klįrt.  Reynir  valdi leiš fyrir ofan öskuteppiš, beint aš gķgnum.  Žaš var stórkostlegt aš komast loks alveg aš nżja gķgnum og geta horft nišur ķ hvķtan gufumökkinn sem lišašist  uppśr honum, eins og risastórum  sjóšandi potti.  En satt aš segja var ég meira heillašur af  žvķ aš fį loks aš sjį nżja hrauniš sem žekur nś dalinn žar sem įšur var efri hluti Gķgjökuls.  Hrauniš Hér er komiš alveg nżtt og stórfenglegt landslag.  Ég var loksins kominn upp aftur aš eldstöšvunum, eftir tķu daga fjarveru.  Gķgurinn er hlašinn upp af gjalli og hraunbombum, en noršur brśn gķgsins er nś oršin gulgręn af brennisteinsśtfellingum. Öšru hvoru glitti ķ kólnaš hraun inni ķ gķgnum, žar sem gufan rauk stöšugt śt.  Hrauniš sem fer ķ noršur, nišur farveg Gķgjökuls,  er brśnleitt og viršist vera apalhraun.  Mér datt ķ hug aš lenda į hrauninu meš žyrluna til aš taka sżni, en žaš var ekki efst į lista okkar og veršur žvķ aš bķša.  Eftir aš hringsóla um gķginn lentum viš į vestur barmi öskjunnar eša stóra gķgsins, rétt fyrir sunnan Gošastein.  Yfirboršiš er slétt og fremur haršur dökkbrśnn vikur. Viš vorum um 100 metra frį stóra bombugķgnum sem ég kannaši ķ feršinni 16. maķ, eins og ég hef bloggaš um hér.    Ašrir bombugķgar voru į vķš og dreif, og yfirborš vikursins minnir jaršsprengjusvęši.  Žetta eru gķgar eftir hraunslettur af żmsum stęršum, sem sprengingarnar hafa varpaš upp, og žegar žęr lenda grafast žęr djśpt nišur ķ vikur og ķs. Bombugķgur Ég gróf upp nokkrar bombur, sem eru fremur glerkenndar.  Mér til mikillar gleši innihalda sumar žeirra gabbró mola eša stórar žyrpingar af steindum eša mķnerölum af tegundunum olķvķn, plagķóklas og pżroxen.  Glerkennd įferš žeirra er stórfalleg.  Viš flżttum okkur eftir megni viš aš taka upp myndefniš, en öskuteppiš var stöšugt aš hękka og Reynir var greinilega oršinn įhyggjufullur og órólegur.   Aš lokum tók hann af skariš og skipaši okkur um borš ķ žyrluna.  Viš fórum aftur beint upp, og loks ķ 8500 feta hęš vorum viš komnir upp fyrir öskuteppiš og höfšum aftur sjón af Heklu og Tindafjallajökli og įttum örugga leiš til baka ķ byggš. Lišiš


Höggbylgjur gefa dżrmętar upplżsingar innan bannsvęšisins

BannsvęšiŽaš er naušsynlegt aš komast ķ nįvķgi viš eldgos til aš skilja hvaš er aš gerast og žį aš greina hvaša tegund af gosi er um aš ręša. Ķslenskir ljósmyndarar og vķsindamenn hafa ekki nįš slķku myndefni og upplżsingum varšandi gosiš ķ Eyjafjallajökli,  vegna žess aš žeir hafa  fylgt žeim stķfu takmörkunum um ašgang af svęšinu sem Almannavarnir hafa sett.  Eins og sjį mį į mynd af bannsvęšinu til hlišar, žį kemst enginn innan um 10 km fjarlęgšar frį gķgnum, nema meš sérstöku leyfi Almannavarna.  En ekki viršast  allir hafa fylgt žessu banni.  Mašur einn heitir Martin Rietze.  Hann hefur tekiš frįbęrar ljósmyndir af eldgosum vķšs vegar um heim. Myndir hans af gosinu ķ Eyjafjallajökli įriš 2010 eru ekki ašeins merkileg listaverk, heldur einnig mjög góšar heimildir.  Žaš er ekki ljóst hvernig Martin hefur nįš slķkum myndum, žegar tekiš er tillit til žess aš svęšiš er lokaš.  Sögusagnir ganga um žaš aš hann hafi gengiš į jökulinn frį Stóru Mörk, upp Skerin og aš Gošasteini til aš nį žessum myndum, en žaš er milli 6 til 10 km, hvora leiš.   Gangan hefur veriš vel žess virši, eins og sjį mį af myndum hans, hér.    Martin er oršin gošsögn mešal ljósmyndara um heim allan og žeirra, sem žrį  frekari upplżsingar um gosiš ķ Eyjafjallajökli, eins og žaš sést ķ nįvķgi.  Höggbylgja žotuEn nś žegar ég hef uppljóstraš žessu, žį bķša Almannavarnir hans sjįlfsagt nęst žegar henn fer um Keflavķkurflugvöll, eša hvaš?  Fyrirgefšu, Martin!  En snśum okkur nś aš höggbylgjum.  Nokkrir ljósmyndarar og vķdeómenn hafa tekiš eftir höggbylgjum yfir gķgnum ķ Eyjafjallajökli.  Žetta eru mjög kraftmiklar bylgjur sem geisla śt śr gķgnum ķ ašeins eitt augnablik, en įhrifin eru einstök. Ég var einu sinni ķ grennd viš gķginn ķ žyrlu žegar ein höggbylgjan birtist og žaš var eins og žyrlan fengi kraftmikiš spark. Hljóšiš er ekki mikiš, en mašur finnur bylgjuna sem titring og högg į bringuna.  Martin Rietze höggbylgjaEnda er hljóšiš į miklu lęgri tķšni eša rišum en okkar heyrn, sem er fyrir ofan 20 riš.  Ķ žurru lofti viš 20 stiga hita er mestur hraši höggbylgju um 343 m/s,  sem er hraši hljóšsins.  Hrašinn breytist lķtillega eftir lofthita og magni af ösku ķ loftinu.   Žį hefur  žrżstingsbreyting höggbylgjunar žau įhrif aš raki ķ loftinu žéttist og  ķ augnablik framkallast ljósgrįtt skż umhverfis upptök bylgjurnar.  Myndin hér til hlišar sżnir til dęmis slķka höggbylgju umhverfis heržotu.   Myndin fyrir nešan er śr myndbandi sem Matin Rietze tók af hljóšbylgju, eins og hśn sést frį Gošasteini, į gķgbarminum. Ašrir hafa nįš myndum af höggbylgjunum, til dęmis Ómar Ragnarsson.   Nišurstöšurnar śr žessum upplżsingum  eru žęr, aš gas brżst śt śr gķgnum į hraša sem er nįlęgt 300 metrum į sekśndu. Į slķkum hraša getur gasiš boriš meš sér nokkuš stór flyksi eša slettur af kviku, sem eru einn eša fleiri metrar ķ žvermįl, auk miklu smęrri brota eša dropa af mjög heitri kviku, sem breytast strax ķ  gler eša ķ žaš efni sem viš köllum eldfjallaösku.  Žannig gefa höggbylgjurnar okkur mikilvęgar upplżsingar um kraftinn og hrašann ķ gķgopinu.  Žessi hraši bendir til žess aš gosiš sé vślkanķskt (“vulcanian eruption”). Ég mun blogga um žaš fyrirbęri nęst, og tślka žaš ķ ljósi annara upplżsinga frį dżrmętum  myndum Martin Rietze.


Ferš į Eyjafjallajökul 16. maķ 2010

 

Ķ öskuregniĶ gęr tók ég žįtt ķ leišangri į Eyjafjallajökul meš Jaršvķsindastofnun Hįskóla Ķslands,  ķ žeim tilgangi aš safna sżnum og męla žykkt į gjósku sem falliš hefur į jökulinn vestan gķgs.  Viš ókum ķ žremur jeppum frį Seljalandsfossi og upp Hamragaršaheiši.  Sķšan var ekiš upp į jökulin og gekk feršin nokkuš vel. Žegar viš vorum komnir rétt austur fyrir Skerin, ķ um 1000 metra hęš, var stanzaš til aš taka sżni af öskunni sem žekur jökulinn.  Rétt ķ žann mund hófst kraftmikil hrina af sprengingum, sem myndaši stóra og dökkgrįa öskubólstra hįtt ķ loft. Um leiš blossušu eldingar ķ mekkinum og žrumurnar skullu yfir okkur.  Eldingar og miklar rafmagnstruflanir eru eitt af einkennum sprengigosa, einkum ef vatn er ķ mekkinum. Žį virkar gjóskan eins og skammhlaup milli jaršar og hįloftsins, og  stöšurafmagn eša static veršur mjög mikiš vegna mismunandi rafpóla ķ öskukornum og gufu ķ mekkinum. Lesiš frekar um eldingar ķ gosinu hér.  

Rafmagniš var svo mikiš aš hįriš stóš beint upp į höfši okkar, og ef viš réttum upp handleggi hįtt upp,  žį titraši loftiš į fingurgómunum.  Aska į framrśšunni Viš nįlgušumst gķgbrśnina, meš hjįlma į höfši, en tókum žį įkvöršun aš fara ekki upp į Gošasein vegna hęttu af eldingum.  Askan féll stöšugt og var svo žét aš erfitt var aš sjį śt śr bķlnum. Ég hafši įšur komiš į Gošastein undir allt öšrum kringumstęšum og glampandi sól, eins og ég bloggaši um hér.   Hįvašinn var gķfurlegur ķ žrumunum, en žess į milli var hljóšiš sem gosiš gaf frį sér eins og mjög mikiš brim. Mökkurinn reis hįtt beint yfir höfšum okkar, en hann fór ķ um 8 km hęš žann dag.  Viš fęršum okkur nęr, og stöšvušumst rétt fyrir vestan Gošasein, sem er į brśn stóra gķgs Eyjafjallajökuls. Žį erum viš um 1 km frį gķgnum sem er nś virkur. Ekki var rįšlegt aš fara upp į Gošastein vegna eldingahęttu.  Hér vorum viš komnir ķ stöšugt öskufall, og ringdi yfir okkur sandur og aska allt aš 4 mm aš stęrš.  Liturinn į gjóskunni sem žekur jökulinn nįlęgt Gošasteini er nokkuš ljósgrar, eiginlega khaki litur. Einnig er mikiš af gjóskunni vikur, nokkuš śtblįsinn.  BombugķgurHér og žar lįgu 10 til 15 sm gjallstykki į yfirborši, og skammt frį gķgbrśninni eru stórir pyttir eša holur eftir “bombur” sem hafa falliš į jökulinn.  Ķ sprengingum kastast oft mjög stór flykki af hraunslettum ķ loft upp og žęr geta veriš į stęrš viš rśmdżnur eša jafnvel bķla.  Bomburnar skella į jökulinn og mynda gķga ķ ķsinn.  Einn gķgurinn er um 5 m ķ žvermįl og rśmlega 2 m djśpur. Ķ botni hans var stór bomba sem er rśmlega 1 m ķ žvermįl og sennilega um 2.5 tonn.  Sprenging hefur varpaš henni hįtt ķ loft og sķšan féll hśn til jaršar um 1 km fra gķgnum.  Stór hluti hennar er nś kominn į Eldfjallasafn ķ Stykkishólmi, en afgangurinn er kominn ķ safn Jaršvķsindastofnunar Hįskóla Ķslands.  Slķkar bombur eru mjög góš sżni af kvikunni sem nś berst upp į yfirboršiš, og munu gefa veršmętar upplżsingar um gerš kvikunnar og gasinnihald hennar eftir rannsóknir jaršefnafręšinga og bergfręšinga.  En slķkar rannsóknir taka žvķ mišur nokkuš langan tķma.  Viš vildum ekki dvelja lengur į hęttusvęšinu en naušsyn krefur, og héldum žvķ frį gķgnum. Bombugķgur RAX Gušrśn Sverrisdóttir jaršfręšingur og félagar hennar geršu sķšan fjölda af męlingum į žykkt öskulagsins vķšs vegar um vestanveršan jökulinn įšur en viš héldum til byggša.


Hvaš er gosiš ķ Eyjafjallajökli oršiš stórt?

Samanburšur yfir ReykjavķkMargir spyrja:  Hvaš er gosiš ķ Eyjafjallajökli oršiš stórt?  Viš skulum reyna aš setja gosiš ķ samhengi viš önnur eldgos į Ķslandi.   Žegar rętt er um eldgos er oft fjallaš um fjölda gosa į einhverju tķmabili, en miklu mikilvęgari eining eša męlikvarši er magn af gosefni eša kviku sem berst upp į yfirborš jaršar.  Žaš er tališ aš alls um 90 rśmkķlómetrar af kviku hafi gosiš hér sķšan Ķsland var byggt fyrir 1100 įrum.   Besta ašferšin til aš įkvarša stęrš į eldgosi er aš męla magn af gjósku og hrauni sem berst upp į yfirborš, en oft er magniš svo mikiš aš žaš er greint frį žvķ ķ rśmkķlómetrum (km3) fyrir stór gos, en ķ rśmmetrum (m3) fyrir smęri gos. Jaršvķsindastofnun Hįskóla Ķslands er nś aš framkvęma męlingu į gosmagni śr Eyjafjallajökli meš žvķ aš męla žykkt öskufalls į żmsum stöšum į Ķslandi og kortleggja žykkt gjóskufallsins. Verkiš er enn ķ framkvęmd, enda gosinu ekki lokiš.  Stęrš eldgosa Ašuvitaš nį slķkar męlingar ekki til gjósku sem fellur ķ hafiš en hęgt er aš  įętla žaš magn śt frį slķkum gögnum.  Hęš öskumökksins er nokkuš góšur męlikvarši į magn af kviku sem berst upp į yfirborš ķ sprengigosi, eins og ég hef bloggaš um hér.   Undanfariš hefur mökkurinn oft veriš ķ um 5 til 6 km hęš, eins og sjį mį ķ radar eša vefsjį Vešurstofunnar, en žaš bendir til aš  magn af kviku sem gżs sé į bilinu 10 til 100 rśmmetrar į sekśndu ķ slķkum hrinum. Žaš hefur veriš įętlaš aš nś hafi borist upp um 250 miljón rśmmetrar af kviku ķ gosinu og mį telja aš žaš sé lįgmark.   En hvaš er žaš raunverulega mikiš og hvenig ber žvķ saman viš önnur gos?  Taflan fyrir ofan sżnir magn af öllu gosefni ķ nokkrum gosum, žar sem gosefniš er reiknaš sem kvika.  Rśmmįliš er sżnt ķ rśmkķlómetrum.  Til aš gera frekari samanburš į žessum gosum hef ég įętlaš hvaš kvikan śr hverju gosi gęti myndaš žykkt lag yfir Reykjavķkurborg, en flatarmįl höfušborgarinnar er 273 km2.   Ķ žessum gögnum kemur fram aš gosiš ķ Eyjafjallajökli er žegar oršiš sambęrilegt af stęrš viš gosiš į Heimaey 1973, sem hlóš upp Eldfelli.   Magn af gosefni śr  Eyjafjallajökli er nś nęgilegt til aš mynda lag yfir allri Reykjavķk sem er tępur meter į žykkt.  Gosin ķ Heklu 1947 og Kötlu 1918 gętu hafa myndaš lag yfir hofušborginni sem er meir en 3 metrar į žykkt, en gosefniš frį Lakagķum įriš 1783 myndi žekja Reykjavķk meš hvorki meira né minna en 55 metra žykku lagi.  Svo lęt ég fljóta meš ķ töflunni tvö virkileg stórgos, Tambóra ķ Indónesķu įriš 1815 (360 m lag yfir Reykjavķk) og stórgosiš ķ Yellowstone fyrir um 600 žśsund įrum, sem nęgir ķ 3.7 km žykkt lag yfir höfušborgina.

Varšśš: Gossóttin er aš breišast śt til Bįršarbungu!


BįršarbungaStrax og eldsumbrotin hófust ķ Eyjafjallajökli barst tališ mešal almennings aš Kötlu og fjölmišlar réru undir oršróm um aš Kötlugos vęri yfirvofandi.  Almenningur varš oršinn spenntur og viškvęmur gagnvart fréttum af eldgosum. Sannkölluš gossótt tók aš breišast śt.   Nś er gossóttin farin aš berast til Bįršarbungu, ef dęma mį af žeim  fjölda hringinga sem ég hef fengiš frį fjölmišlum sķšustu daga.  Žaš er ekkert spaug aš gefa ķ skyn aš Bįršarbunga kunni aš fara aš gjósa, žvķ žetta er mjög stór eldstöš og ef til vill ein sś stęrsta į Ķslandi.  Viš skulum žvķ lķta ašeins til Vatnajökuls og sjį hvaš hefur gerst ķ Bįršarbungu sķšustu įrin.   Loftmyndin sem fylgir er tekin śr ESA ERS-2 gervihnettinum ķ október įriš 1996.  Sporöskjulagaša svęšiš ķ mišri myndinni er askjan sem er ķ mišri Bįršarbungu. Nešst til hęgri er askjan ķ Grķmsvötnum.  Stóra flykkiš efst til vinstri er Tungnafellsjökull.  Hlykkjótta sprungan milli Grķmsvatna og Bįršarbungu eru gosstöšvarnar ķ Gjįlp žar sem gos hófst ķ lok september 1996. Bįršarbungu er fyrst getiš ķ Landnįmu, žegar bśferlaflutningur Gnśpa-Bįršar fer fram, śr Bįršardal og sušur um Vonarskarš til Fljótshverfis į landnįmsöld.   Eldstöšin sem viš nefnum Bįršarbungu er flókiš kerfi, sem spannar ekki ašeins fjalliš og öskjuna undir noršvestanveršum Vatnajökli, heldur einnig sprungukerfiš sem liggur til noršurs į Dyngjuhįls og sušur ķ Vatnaöldur.  Kerfiš er žvķ um 190 km į lengd.  Žaš er tališ aš um 23 gos hafi oršiš ķ  Bįršarbungu og sprungukerfinu sķšan Ķsland byggšist.  Mörg gosin hafa oršiš ķ jöklinum og sum žeirra hafa orsakaš jökulhlaup sem fóru til noršurs ķ Jökulsį į Fjöllum, einkum į įtjįndu öld.Bįršarbunga

Fyrir um 8600 įrum var eitt stęrsta gos Ķslands ķ sprungukerfinu sušur af Bįršarbungu, žegar Žjórsįrhraun rann, og er žaš um 25 rśmkķlómetrar aš stęrš, eša nęstum žvķ helmingi stęrra en Skaftįreldar 1783.   Žrjś gos hafa oršiš ķ sprungukerfinu sķšan land byggšist, fyrst um 870 er Vatnaöldur gusu, žį 1477 er gos žaš varš sem myndaši Veišivötn, og sķšast 1862 ķ Tröllagķgum.   Įriš 1996 hófst eldgos ķ Vatnajökli į milli Bįršarbungu og Grķmsvatna, og hefur gosiš veriš żmist kennt viš Gjįlp, eša Jökulbrjót.  Jaršfręšinga deilir į um hvort gos žetta telst til Grķmsvatna eša Bįršarbungu, eša hvort kvikan er ef til vill blanda frį žessum tveimur eldstöšvum.   Rétt įšur en gosiš hófst varš mjög sterkur jaršskjįlfti ķ noršur hluta Bįršarbungu, meš styrkleika 5,6.  Žessi skjįlfti og fyrri skjįlftar ķ Bįršarbungu hafa  myndaš ótrślega reglulegan  hring umhverfis eldstöšina.  Greint er frį rannsóknum į žessu merkilega fyrirbęri  ķ grein įriš 1998 eftir M. Nettles og G. Ekström  hér.  Sennilega er žetta vitneskja um hringlaga sprungu sem afmarkar misgengiš umhverfis öskjuna.  En hvaš hefur gerst ķ Bįršarbungu sķšan? Skjįlftar Bįršarbungu Žar koma frįbęr jaršskjįlftagögn Vešurstofunnar aš gagni.  Fyrst lķtum viš į myndina fyrir ofan, sem sżnir uppsafnaša orku sem hefur veriš leyst śr lęšingi ķ jaršskjįlftum frį 1992 til 2001.  Žarna kemur greinilega fram kippur sem er tengdur skjįlftavirkni undir Bįršarbungu įriš 1996 og tendur eldgosinu žaš įr.  Eftir žaš geršist eiginlega ekki neitt sérstakt. Nęst lķtum viš į mynd sem sżnir uppsafnašan fjölda af jaršskjįlftum frį  įrinu 2001 og fram į okkar daga, įriš 2010.  Žaš var töluveršur kippur seinni part įrs įriš 2004, žegar um 200 skjįlftar komu fram undir eldstöšinni.  Sķšan hefur veriš nokkuš stöšug skjįlftavirkni undir Bįršarbungu, en engar stórvęgilegar breytingar.  Lķnuritiš sżnir jafna og stöšuga tķšni skjįlfta sķšastlišin fimm įr, en engar meiri hįttar breytingar.  Aušvitaš geta atburšir gerst mjög hratt og óvęnt ķ slķkri eldstöš og gos kunna aš gera lķtil eša engin boš  į undan sér, en ég sé ekki įstęšu til aš halda aš neitt sérstakt sé ķ vęndum, og vonandi fer gossóttin aš réna.


Nęsta sķša »

Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband