Magnús Blöndal og Surtseyjargosið

Þar sem ég fjallaði nýlega um eldgosatónlist Jóns Leifs í bloggi mínu http://vulkan.blog.is/blog/vulkan/entry/1142495/, þá ber mér skylda til að minnast á frábæt verk Magnúsar Blöndal Jóhannssonar í tilefni Surtseyjargossins. Þegar Osvaldur Knudsen setti saman fyrstu heimildarkvikmynd sína um Surtseyargosið (1963-1967), þá fékk hann Magnús til að semja tónlist fyrir myndverkið. Myndin nefnist Surtur fer sunnan (1965, 23 mín.), en enska útgáfan ber heitið Birth of an island.   Magnús beitti hljóðum úr gosinu sjálfu og blandaði þeim saman við raftónlist sína.  Ef til vill er þetta í fyrsta sinn þar sem hljóð úr náttúrunni eru sett inn í tónverk. Magnús Blöndal (1925-2005) er sennilega fyrsti Íslendingurinn sem samdi raftónlist og er því frumkvöður á sviði raf- og tölvutónlistar á Íslandi. Sagt hefur verið að tónverk Magnúsar hafi valdið  straumhvörfum í umfjöllun um raftónlist hér á landi.  Hann sagði þetta um verkið:  "Ég samdi tónlistina með náttúruhamfarirnar í huga og skyndilega gat fólk tengt hana við eitthvað, bæði hljóðrænt og myndrænt."  Brot úr tónverkinu og kvikmyndinni má sjá og heyra hér: http://www.youtube.com/watch?v=42H2znxGyhg

Mynd Osvaldar Knudsen er stórkostleg á margan hátt og merkileg heimild um mikilvægt gos.  Hér koma fram nokkrir karakterar sem voru nátengdir rannsóknum á gosinu. Sigurður Þórarinsson samdi textann og má sjá honum bregða fyrir öðru hvoru í myndinni, með sitt vörumerki á höfði: rauðu skotthúfuna.  Einnig kemur Þorleifur Einarsson fram, til dæmis að fá sér sígarettu úti á eynni, eða að borða kex um borð í varðskipinu á meðan gosið geysar í bakgrunni.  Sennilega hefur Guðmundur Kjartansson jarðfræðingur verið sá sem gladdist mest yfir þessu gosi, þar sem Surtsey færði sönnun á móbergskenningu hans.  Á myndinn hér til hliðar er Ósvaldur lengst til hægri, en lengst til vinstri er Guðmundur Kjartansson og Þorleifur Einarsson í bakgrunni fyrir miðju.  Ég var erlendis við jarðfræðinám þegar gosið hófst, en komst á vígvöllinn í desember 1963 á varðskipi umhverfis Surtsey í nokkrar ógleymanlegar ferðir. Það var fyrsta eldgosið sem ég kannaði. Árið 1965 tók ég þessa mynd af gosinu í Syrtlingi, en hann var ein af  eldeyjunum sem mynduðust umhverfis Surtsey. Syrtlingur hætti að gjósa eftir nokkra mánuði og hvarf skömmu síðar fyrir áhrif hafrótsins.