Kalda stríðið

Ég var staddur í Bandaríkjunum sem skiftinemi í menntaskóla árið 1957, þegar Sovíetríkin settu á loft gervihnöttinn Sputnik.  Hann sveif umhverfis jörðina og sendi frá sér stöðugt beep-beep hljóð, sem var útvarpað um öll Bandaríkin.  Ég gleymi því aldrei hvað ameríkanar höfðu miklar áhyggjur af þessu framtaki rússa og voru reyndar dálítið óttaslegnir.  Þar fræddist ég um kalda stríðið, sem mótaði heimspólitíkina allan seinni helming tuttugust aldarinnar.  Þetta hefst eiginlega í Evrópu árið 1947, þar sem ójafnvægi ríkti milli stórveldanna tveggja.  Þá voru aðeins eitt hundrað þúsund bandarískir hermenn staðsettir í Þýskalandi, en 1,2 milljón rússneskir hermenn.  Hér skorti jafnvægi og ameríkanar hugsuðu málið.  Harry Truman, forseti Bandaríkjanna,  kom þá fram með þá hugmynd að láta í það skína við Sovíetríkin  að Ameríka myndi beita kjarnorkuvopnum ef rússar væru ekki stilltir í Vestur Evrópu.  Síðar komst Truman að því, að ameríkanar áttu aðeins eina kjarnorkusprengju í vopnabúri sínu og að það var ekki enn búið að setja hana saman.  Árið 1949 sprengdu rússar sína fyrstu kjarnorkusprengju og ameríkanar voru slegnir og undrandi að rússar væru komnir þetta langt.  Það var þó  Eisenhower forseti sem hóf kapphlaupið með kjarnorkuvopn fyrir alvöru.  Hann áleit að venjuleg vopn og allur rekstur hersins væri alltof dýr og taldi að kjarnorkuvopn væri ódýrari aðferð til að halda rússum á mottunni.  Ameríkanar sprengdu fyrstu vetnissprengjuna árið 1952 og rússar svöruðu í sömu mynt ári síðar.  Kennedy vann forsetakosninguna árið 1960 með því að telja almenningi trú um að Sovíetríkin vðru komin langt framúr Ameríku með kjarnvopnaframleiðslu. Það var ekki satt, því það ár áttu rússar aðeins fjórar eldflaugar vopnaðar kjarnorkusprengjum. Árið 1962 voru Ameríkanar komnir með 27 þúsund kjarnorkuvopn en rússar “aðeins”  3300.   Línuritið sýnir kjarnvopnabúnað stórveldanna.  Leyniþjónusta Bandaríkjanna ýkti alltaf styrk Sovíetríkjanna og þingið hélt áfram að dæla dollurum í kjarnorkuiðnaðinn og byggingu langdrægra eldflauga.  Í kringum árið 1970 voru rússar loks komnir með fleiri eldflaugar og ástandið var vægast sagt stórhættulegt.  Mesta hættan var vegna slysni.  Eitt slys gæti auðveldlega komið af stað heimsstyrjöld sem ætti engan sinn líka.  Slys í meðferð kjarnavopna gerðust oft. Eric Schlosser hefur nýlega gefið út merka bók um þessi slys: Command and Control.  Ekki má gleyma Dr. Strangelove.  Margir halda að kalda stríðinu hafi lokið með fundinum í Reykjavík árið 1986, en það er ekki svo einfalt því slysin héldu áfram.  Eitt stærsta slysið varð næstum að raunveruleika reyndar árið 1995, þegar Boris Yeltsin var við völd í Moskvu. Einn morguninn afhendir aðstoðarmaður hans Yeltsin kassa, sem sýnir að eldflaug er komin á loft fyrir fjórum mínútum frá Noregshafi og stefnir í átt til Moskvu.  Allur her Rússlands var settur í viðbragðsstöðu og eldflaugar með 4700 kjarnorkuvopn voru tilbúnar.  Óþekkta eldflaugin virtist vera frá kafbát og Yeltsin hafði aðeins innan við sex mínútur til að taka ákvörðun. Skömmu síðar kom í ljós að eldflaugin stefndi ekki á Moskvu og menn önduðu léttara. Þetta reyndist eftir allt saman vera eldflaug sem Norðmenn höfðu skotið upp til að rannsaka norðurljósin.  Sérfræðingarnir telja að þetta atvik hafi verið hættulegasta augnablikið í öllu kalda stríðinu. 

Eru háloftavindar að breytast?

Það er vel afmarkaður vindstraumur í andrúmsloftinu yfir jörðu, sem nefnist háloftavindur (Polar jet stream). Hann er vestanátt, þ.e.a.s. hann blæst oftast frá vestri til austurs, og er í um 10 til 15 km hæð.  Vindhraðinn getur verið gífurlegur hér, eða meir en 160 km á klst.  og flugmenn í millilandaflugi notfæra sér oft þennan straum til að flýta ferðinni. Reyndar eru háloftavindarnir tveir á norðurhveli.  Háloftavindurinn finnst á öðrum plánteum sólkerfisins.  Hér er til dæmis mynd af norðurpólnum á Satúrn, en háloftavindurinn hér er sexhyrndur.   Háloftavindurinn á jörðu verður til vegna þess að það er mikill munur á hita á heimskautssvæðinu og hita umhverfis miðbaug.   Því meiri sem hitamunurinn er, því hraðar blæs vindurinn.  Loftslagsfræðingar hafa lengi haldið því fram, að ef loftslag hlýnar, þá kunni að draga úr hraða háloftavindanna.  Háloftavindurinn hefur undanfarið verið mjög bugðóttur.  Hann tekur á stundum ótrúlega stóra hlykki á ferð sinni, eins og önnur mynd sýnir.  Þar er mesti vindhraðinn sýndur með rauðum línum.  Það eru þessir hlykkir, sem vekja nú mikla athygli. Á annan bóginn getur hlykkur flutt mikinn hita langt norður í átt að pólnum, en hins vegar getur hlykkur eða bugða flutt mikinn kulda langt suður í lönd.  Allir straumar geta verið bugðóttir, eins og straumvötn eiga líka til, en yfirleitt er talið að bugður vaxi þegar dregur úr straumhraða.  Tökum til dæmis straumvatn á yfirborði jarðar.  Þegar áin rennur hratt og í miklum halla, þá myndar hún sér oftast fremur beinan farveg.  Hinsvegar, þegar dregur úr hallanum þá dregur einnig úr hraða straumsins og þá byrjar áin að verða bugðótt.   Nú telja sumir loftslagsfræðingar að háloftavindurinn sé að verða bugðóttari vegna þess að hann sé að hægja á sér.  En er hann að hægja á sér vegna þess að það er minni munur á hita fyrir norðan og sunnan vindinn?  Er hann þá að hægja á sér vegna hnattrænnar hlýnunar?  Eftir þennan langa inngang vil ég komast að aðal efninu. Það er ljóst að norðurheimskautið hlýnar hraðar en önnur landsvæði og að hafís í norðri minnkar hratt.  Sumir hafa stungið uppá því að þessi hraða bráðnun sé vegna þess að miklar bugður í háloftavindum flytja hita til norðurs.   Ef þetta er rétt, þá eigum við í vændum vaxandi sveiflur í hitafari á norðurslóðum.